Azərbaycan respublikasi əlyazması hüququnda

 
 
 
Şək.1. Neft-qaz istehsalı zamanı ətraf mühitə atılan çirkləndiricilərin təsnifatı 
 
11

---

12
İkinci fəsildə
tədqiq olunan obyektlər və tədqiqat üsulları haq-
qında məlumat verilir. Dissertasiya işinin məqsədinə uyğun olaraq, 
Abşeronun antropogen təsirə daha çox məruz qalan ərazilərində eko-
sistemin üç əsas komponenti – torpaq, su və atmosferin ekoloji 
durumu tədqiq edilmişdir.
Abşeronda fəaliyyət göstərən neft sənaye müəssisələri ərazisin-
də torpaq və su sistemlərinin ekoloji vəziyyətinin qiymətləndirilməsi 
üçün nümunələrdə onların keyfiyyət göstəriciləri – pH, elektrik keçi-
riciliyi, duzluluq, üzvi karbon, oksigenə kimyəvi tələbat (OKT) və 
oksigenə bioloji tələbat (OBT), neft karbohidrogenləri, ağır metallar, 
səthi aktiv maddələr (SSAM), fenollar, radionuklidlər və digər çirk-
ləndiriçilərin miqdarı təyin edilmiş, suların dib çöküntülərində neftin 
və metalların toplanması öyrənilmişdir. Abşeron yarımadasında at-
mosferin çirklənməsi üzrə tədqiqatlar zamanı ərazidəki çirklənmə mən-
bələrindən asılı olaraq CO, SO
2
, NO
x
, toz, asılı hissəciklər və ağır me-
tallarla çirklənmənin qiymətləndirilməsinə xüsusi diqqət yetirilmişdir.
5
Torpaqlarda və suların dib çöküntülərində ağir metallarla çirklənmə-
nin qiymətləndirilməsi üçün müxtəlif hesablama üsullarından istifadə 
olunur. Ağır metallarla çirklənmənin qiymətləndirilməsi üçün çirk-
lənmə indeksi (P
i
), zənginləşmə faktoru (ZF), geoakkumulyasiya in-
deksi (I
geo.
) və potensial ekoloji risk indeksi (RI) hesablanmışdır.
6, 7
 
Üçüncü fəsildə 
Abşeron yarımadasında atmosfer havası və tor-
paqların çirklənməsi üzrə aparılmış tədqiqatların nəticələri təqdim 
olunur və nəticələrin təhlili əsasında ekosistem üçün potensial risk 
qiymətləndirilir. Atmosferin çirklənməsində təbii və antropogen 
amillərin rolu göstərilir. Böyük sənaye şəhərlərində atmosferin çirk-
lənməsi, əsasən, antropogen mənşəli, yəni “stasionar” və “mobil” 
5
Бухтояров О.И., Несговорова Н.П., Савельев В.Г., Иванцова Г.В. и др. Ме-
тоды экологического мониторинга качества сред жизни и оценки их эколо-
гической безопасности. Курган: Изд-во Курганского гос. ун-та, 2015, 239 с.
6
. Hakanson, L. An ecological risk index for aquatic pollution control. A sedimen-
tological approach //Water. Res., – 1980. № 14, –p. 975-1001.
7
Hu Y., Liu X., Bai J. et al. Assessing heavy metal pollution in the surface soils of 
a region that had undergone three decades of intense industrialization and urbani-
zation// Environ. Sci. Pollut. Res., – 2013. № 20, – p. 6150-6159.

---

13
(nəqliyyat) mənbələrdən atılan tullantılar hesabına baş verir. 
Regionda atmosferin stasionar çirklənmə mənbələri neftqazçı-
xarma idarələrinin, neft emalı, neftkimya, kimya və metallurgiya za-
vodlarının, enerji stansiyalarının, daş karxanalarının, eləcə də kom-
munal-məişət obyektlərinin tullantılarıdır[32]. 
Atmosferin çirklənməsi üzrə ölçmələr troposferin yerə yaxın 
hissəsində aparılıb. Troposfer, adətən, qazşəkilli uçucu birləşmələr və 
bərk hissəciklərlə çirklənir. Qazşəkilli çirkləndiricilərə SO
2
, NO, 
NO
2
, CO, CO
2
və uçucu üzvi birləşmələr, ozon və digər oksidantlar, 
hissəciklərə isə, toz , his, smoq, tüstü və s. daxildir.
Kükürd qazının (SO
2
) canlı orqanizmlər və bitkilər üçün zərərli 
olması yaxşı məlumdur. Havaya düşdükdə katalizatorsuz mühitdə 
onun oksidləşməsi çox yavaş gedir. Lakin, havadakı asılı hissəciklər 
onun oksidləşməsində katalizator rolunu oynaya bilər. Oksidləşmə 
ozon (O
3
) vasitəsilə də baş verir:
SO
2
+O
3
→ SO
3 
+ O
2 
Azot adi şətaitdə oksigenlə oksidləşmir. Atmosferin yüksək 
qatlarında təbii hadisələr nəticəsində (məs. ildırım çaxması və s.) və 
yaxud karbohidrogen yanacağının avtomobil mühərrikində yanma-
sından alınan yüksək temperaturda azot oksidləri alınır: 
1483K
N
2 
+ O
2
2NO 
NO havadakı oksigenlə reaksiyaya girərək NO
2 
qazı əmələ 
gətirir: 
2NO + O
2
→ 2NO
2 
Stratosferdə NO O
3
–la daha sürətlə reaksiyaya girir:
NO + O
3
→ NO
2
+O
2 
Adi halda yağış suyunun pH-ı havadakı CO
2
qazı ilə reaksiyaya 
girərkən mühitdə H
+
ionlarının əmələ gəlməsi nəticəsində 5,6 olur.
H
2
O + CO
2
↔ H
2
CO
3 
H
2
CO
3
↔ H
+
+ HCO
3
-
Yağış damcılarının pH-ı 5,6-dan aşağı düşdükdə turş yağışlar 
əmələ gəlir. Atmosferdəki SO
2
və NO
2 
qazları oksidləşib su 

---

14
damcıları ilə reaksiyaya girir və turş yağışların yaranmasına səbəb 
olurlar: 
2 SO
2
+ O
2
+ 2H
2
O →2 H
2
SO
4
4NO
2
+ O
2
+ 2H
2
O → 4 HNO
3
Məlumdur ki, O
3
və NO
2
qazları yüksək oksidləşdirici xassəyə 
malikdirlər. Onlar çirklənmiş havadakı karbohidrogenlərlə reaksiyaya 
girərək insan sağlamlığı üçün təhlükəli olan formaldehid, akrolein və 
peroksiasetil nitrat (PAN) kimi zərərli birləşmələr əmələ gətirirlər.
8
3CH
4
+ 2O
3 
→3CH
2
=O + 3H
2
O 
Akrolein – CH
2
=CHCH=O, PAN –CH
3
COONO
2 
O
Bakı və Sumqayıtda atmosfer havasının tədqiqi göstərir ki, at-
mosferə atılan zərərli tullantıların tərkibinə əsasən bərk hissəciklər, 
kükürd qazı (SO
2
), azot oksidləri (NO
x
), hidrogen-sulfid (H
2
S), am-
monium (NH
3
), metan və digər karbohidrogenlər (HC), karbon mo-
nooksid (CO), karbon dioksid (CO
2
), his və müxtəlif tərkibli aero-
zollar daxildir (şək.2) [ 8]. 
Abşeronun Zığ-Hövsan zonasında havanın çirklənmə dərəcəsi-
ni müəyyən etmək üçün 10 müşahidə nöqtəsində tədqiqat aparılmış-
dır. Tədqiqatın nəticəsi 8 müşahidə nöqtəsində NO
2
–in miqdarının 
yol verilən həddən (YVH) 2-4 dəfəyə qədər, 5 müşahidə nöqtəsində 
CO-in miqdarının 1,6-2 dəfə, 3 müşahidə nöqtəsində hisin miqdarı-
nın 2 dəfə artıq olduğunu göstərmişdir. Tədqiqatlar zamanı qeyd olu-
nan ərazidə atmosferdə karbohidrogenlərin çox yüksək miqdarı qey-
də alınmışdır. Analizlər dörd müşahidə nöqtəsindən toplanmış nümu-
nələrdə karbohidrogenlərin miqdarının yol verilən qatılıq həddindən
7-10 dəfə artıq olmasını aşkar etmişdir [16,18]. 
Neftqazçıxarma idarələri (NQÇİ) ərazisindəki tədqiqatlar zamanı 
neft quyularının ətrafındakı 5 sahədə atmosfer havasının çirklənmə 
dərəcəsi öyrənilmiş, hava nümunələrində NO
2
-in və hisin miqdarının 
YVH-dən 1,5-1,7 dəfə, CO-in və tozun miqdarının isə uyğun olaraq
60-70% və 30-60% artıq olması müəyyən edilmişdir (cədvəl 1) [26]. 
8
Environmental chemistry. Textbook, 2020, 422 p.
 

---

15