Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

Cədvəl 10

Ən böyük transmilli şirkətlərin reytinqi (2014-cü ilin əvvəlinə) [75]

	TMŞ	Ölkə	Dövriyyə (mlrd.$)	Mənfəət (mlrd.$)	Aktivlər (mlrd.$)	Kapitalizasiya (mlrd.$)
1	ICBC	China	148,7	42,7	3 124,9	215,6
2	China Construction Bank	China	121,3	34,2	2 449,5	174,4
3	Agricultural Bank of China	China	136,4	27,0	2 405,4	141,1
4	JPMorgan Chase	United States	105,7	17,3	2 435,3	229,7
5	Berkshire Hathaway	United States	178,8	19,5	493,4	309,1
6	Exxon Mobil	United States	394,0	32,6	346,8	422,3
7	General Electric	United States	143,3	14,8	656,6	259,6
8	Wells Fargo	United States	88,7	21,9	1 543,0	261,4
9	Bank of China	China	105,1	25,5	2 291,8	124,2
10	Petro China	China	328,5	21,1	386,9	202,0

Xarici investisiyaların coğrafi istiqamətlərində dəyişikliklər baş verir [14]:

• 
  sahibkar kapitalının sənayecə inkişaf etmiş ölkələr, xüsusilə “triada” (ABŞ, Qərbi Avropa, Yaponiya) ölkələri arasında miqrasiyası üstünlük təşkil edir. Kapitalın əsas ixra-catçıları kimi ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, Yaponiya, Niderland, İsveçrə çıxış edir. Lakin, sənayecə inkişaf etmiş ölkələr eyni zamanda əsas kapital idxalatçılarıdır;
  
• 
  sahibkar kapitalının inkişaf etməkdə olan ölkələrə, xüsusilə də yüksək iqtisadi artım tempinə malik Cənub Şərqi Asiya və Latın Amerikası ölkələrinə ixracı artır;
  
• 
  inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında xarici investisiyaların həcmi artır;
  
• 
  keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə xarici investisiyaların artımı müşahidə edilir.
  

Fəsil 3. Qloballaşan dünya iqtisadiyyatındakı investisiya proseslərin yeni xüsusiyyətləri

3.1 Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdəki qloballaşmanın dünya investisiya proseslərinə təsiri
Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin qloballaşması beynəlxalq rəqabətin forma və istiqamətlərinin, texnoloji, əmək, intellektual, təbii və investisiya resurslarına sahib olmaq uğrundakı mübarizənin metodlarının inkişafına və diversifikasiyasına səbəb olur. Xidmətlərin, elm və yüksək texnologiya tutumlu məhsullların üstünlük təşkil etdiyi müasir iqtisadiyyatın optimal strukturunun təmin edilməsi məsələsi ön plana çıxır. Qloballaşma şəraitində o ölkələrə udur ki, onlar beynəlxalq elmi-texniki və informasiya mübadiləsində fəal iştirak edir, inkişaf etmiş infrastruktura, keyfiyyətli işçi qüvvəsinə malikdir. Bunun özü isə ölkənin kapital bolluğuna malik olması və kapitalın səbəst hərəkət etməsi ilə təmin olunur.

Qloballaşmanı elektronika, kompüter texnikası, telekommunikasiyalar və rabitə sahə-lərindəki inqilabi dəyişikliklər vasitəsilə bütün dünyanı əhatə edən, vahid iqtisadi, maliyyə, informasiya, intellektual və humanitar məkanın formalaşması kimi səciyyələndirən təd-qiqatçılar [63] bu prosesin aparıcı iştirakçılar qismində TMŞ və TMB-rı, BVF, ÜTT, Dünya bankı kimi qlobal qurumları və qloballaşmaya əhəmiy-yətli təsir göstərmək imkanına malik dövlətləri görür.

Bununla yanaşı, kapitalın beynəlxalq hərəkəti və deməli maliyyə qloballaşması da qloballaşma prosesində nəzərəçarpan rol oynayır. Kapitalın beynəlxalq hərəkəti həms donor ölkələrin, həm də qəbul edən ölkələrin iqtisadi inkişafına xidmət edir. Deməli maliyyə qloballaşması dünya iqtisadiyyatının qloballaşması prosesinin vacib tərkib hissəsidir.

Əvvəlki fəsillərdə deyildiyi kimi, qloballaşmanın mərhələlərinə İEÖ, İEOÖ və keçid iqtisadiyyatlı ölkələr arasındakı bərabərsizliyin də təsiri var. Bunu Teyl əmsalı vasitəsilə ölçmək olar. Teyl əmsalı informasiya nəzəriyyəsinə söykənən bərabərsizlik əmsalıdır. Öl-kələrin adam başına düşən gəlir göstəricisi eyni olduqda, bu əmsal 0 bərabərdir. Teyl əmsalı dünya ölkələri qruplarının gəlirlərdəki bərabərsizliyin cari sə-viyyəsinin formalaşmasındakı payını müəyyən etməyə imkan verir (cədvəl 12).

Dünya iqtisadiyyatının qloballaşması məhz beynəlxalq maliyyə sahəsində daha qaba-rıq təzahür edir. Maliyyə qloballaşması özünü kapitalın dinamkiasının keyfiyyətcə yeni sə-viyyəyə çıxmasında göstərir. Maliyyə qloballaşmasının hərəkətverici qüvvəsi isə məhz ka-pitalın beynəlxalq hərəkətidir. Bu səbəbdən maliyyə qloballaşması dünya iqtisadiyatının fəaliyyəti haqqında artıq ehkama çevrilmiş nəzəri müddəaların və əməli biliklərin məhz ka-pitalın beynəlxalq hərəkətinin investisiya forması baxımından yenidən mənalandırılmasını aktual məsələyə çevirir. Qloballaşma dünya inkişafındakı ənənəvi ziddiyyətlərin kəskinləş-məsinə, yenilərin yaranmasına gətirib çıxarır. Onların arasında kapitalın investisiya şəklində qeyri-bərabər bölgüsünə söykənən problemlər də var.

Cədvəl 12

Teyl metodu ilə beynəlxalq bərabərsizlik göstəriciləri

(bütün ölkələr, 1970-2007-ci illər) [63]

	Teyl əmsalı			Gəlirlərdəki bərabərsizliyin formalaşmasındakı pay
	1970	1990	2007	1970	1990	2007
Regionlararası	0,1396	0,4534	0,5627	50	73	70
Regionlardaxili	0,1398	0,1656	0,2473	50	27	30
Ümumi səviyyə	0,2794	0,619	0,81	100	100	100

Son illərdə beynəlxalq investisiyaların hərəkətində bir sıra problemli meyllər üzə çıx-mışdır. Əvvəla, xarici investisiyaların bölgü və həvəsləndirmə funksiyaları güclənmişdir. Buna səbəb beynəlxalq kapital yerdəyişmələrinin əhəmiyyətli artması olmuş, həmçinin bir-başa xarici investisiyaların ölkələr və regionlar arasında bölgüsündəki məqamlardır. Belə ki, siyasi sabitlik, liberal iqtisadiyyat, əhalinin nisbətən yüksək alıcılıq qabiliyyəti və böyük ÜDM kimi amillərin təsiri ilə inkişaf etmiş ölkələr cəlb etdikləri xarici investisiyalar gö-stəricisinə görə əhəmiyyətli üstünlüyə malikdir. Xarici investisiyaların həvəsləndirmə funk-siyasının güclənməsi özünü onda göstərir ki, beynəlxalq kapital elmi-texniki tərəqqi, işçi qüvvəsinin səviyyəsi kimi istehsal amillərinin hesabına məhsul istehsalının kiçik məsrəflərlə təmin edildiyi sahələr axır. Deməli, xarici investisiyaların həvəsləndirmə funksiyası beynəl-xalq əmək bölgüsünün bütövlükdə və onun tərkib hissələri olan istehsalın beynəlxalq koo-perasiyasının və ixtisaslaşmasının dərinləşməsinə aparır ki, bu da ucuz və keyfiyyətli məh-sul və xidmətlərin istehsalının təşkil edilməsini və genişləndirilməsini həvəsləndirir, dünya ÜDM artmasına sbəb olur. Nəticə etibarilə, birbaşa xarici investisiyaların sahə strukturu həm İEÖ-də, həm İEOÖ-də dəyişmişdir. Artıq 2007-ci ildə dünya birbaşa xarici inves-tisiyaların ¾ hissəsi xidmət sahəsinin payına düşmsüşdür, halbu ki, 1980-ci ildə bu göstərici 40% təşkil edirdi. 1990-2007-ci illərdə İEOÖ-rin məcmu investisiyalarında sənaye müəs-sisələrinin payı 25%-dən 37%-ə yüksəlmişdir. Həmin illdərə İEOÖ-rin dünya birbaşa xarici investisiyalardakı xüsusi çəkisi 1/5-dən 1/3 qədər qalxmışdır. Beləliklə, xarici investi-siyaların bölgü və həvəsləndirmə funksiyaları dünya iqtisadiyyatının müasir maliyyə qlobal-laşması prosesini daha dəqiq əks edir [78].

Özəl xarici investisiyaların xüsusi çəkisinin əhəmsiyyətli dərəcədə artması 1980-ci illərdən etibarən ardıcıl olaraq aparılan iqtisadi liberallaşma və dövlət müəssisələrinin özəl-ləşdirilməsi ilə şərtlənmişdir. İEOÖ-də özəl xarici investisiyaların artması ilə bərabər dövlət mülkiyyətində olan müəssisələrin, həmçinin milli rifah fondlarından edilən investisiyaların hesabına dövlət xarici investisiyaların da artması müşahidə olunurdu. Məsələn son 20 ildə milli rifah fondlarından edilmiş $39 mlrd. birbaşa xarici investisiyaların $31 mlrd.-ı məhz 2005-2007-ci illərin payına düşmüşdür. Dünya iqtisadiyyatındakı böhran hallarının güclən-məsi dövlət xarici investisiyaların daha da artmasına təkan Verdi [78].

UNCTAD-ın qiymətləndirmələrinə görə, İEÖ-də və İEOÖ-də ən azı 550 dövlət trans-milli korporasiyası fəaliyyət göstərir. Onlar 15 000 xarici filiala və $2 trln.-dan artıq xarici aktivlərə malikdir. 2013-cü ildə dövlət transmilli korporasiyaların birbaşa xarici investi-siyaları $160 mlrd. ötmüşdir. Onların sayı transmilli korporasiyaların ümumi sayının yalnız 1% təşkil etdiyi halda, birbaşa xarici investisiyalardakı payı 11%-dən artıq olmuşdur [78].

Birbaşa xarici investisiyaların genişlənməsi ilə bərabər portfel investisiyaların da əhə-miyyətli dərəcədə artması müşahidə olunurdu. Belə ki, 2008-ci ilin əvvəlinə buraxılmış tö-rəmə maliyyə alətlərin həcmi $400-500 trln.-a çatdı. Bu isə bütün dünyanın 2007-ci ildəki ÜDM həcmindən 10 dəfə, toplanmış birbaşa xarici investisiyaların həcmindən isə 33 dəfə çox idi. Buraya ödənilməmiş borcu, təslim edilmiş borc hüquqlarının xalis məbləqini, əsas borcun və ona olan faizləri də əlavə etdikdə 1970-2006-cı illərin yüksəlişi 48 dəfə çatmış olur. Məsələn, bu rəqəm 1970-ci ildə $91,4 mlrd. olduğu halda, 2006-cı ildə artıq $4,4 trln. səvuiyyəsinə çatmışdır [78].

Xarici investorların nəzələrində Amerika və Avropanın İEÖ-ri, Cənubi, Şərqi və Cənub-Şərqi Asiyanın İEOÖ-ri öz cəlb ediciliyini saxlamaqdadır. Bununla belə, xarici in-vestisiyalar inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq istənilən dövlətin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır.

*2013-cü ilin 11 ayı

Şəkil 16. Birbaşa xarici investisiya axını [28]

Bunun bir neçə səbəbi var [79]:

1. Birbaşa xarici investisiyalar onları qəbul edən ölkənin iqtisadiyyatının genişlənmə-sinə xidmət edir, çünki məcmu kapitalın həcmini, məşğulluq artırır, bazardakı rəqabəti güc-ləndirir. Bu isə səmərəsiz istehsalların aradan qalxmasına və istehsal amillərindən daha səmərəli istifadə edilməsinə aparır.

2. Xarici kapitallı müəssisələr əksər hallarda daha rentabelli və mənfəətli olur, çünki böyük həcmli olduqlarından və mütərəqqi texnologiyaladan, menecment təcrübəsindən is-tifadə etdiklərinə görə onlardakı əmək məhsuldarlığı daha yüksək olur.

3. Birbaşa xarici investisiyalar donor ölkələrin də iqtisadiyyatlarının yüksəlişinə xid-mət edir, çünki işçi qüvvəsinə, xammal və enerjidaşıyıcılara edilən məsrəflərin azaldılması ilə yanaşı yeni satış bazarlarının mənimsənilməsindən məcmu gəlirləri artırır.

Eyni zamanda, onu da qeyd etmək vacibdir ki, birbaşa xarici investisiyaların onları qəbul edən ölkənin iqtisadi yüksəlişinə verdiyi tövhənin həcmi onlarla işçi qüvvəsinin sə-viyyəsi arasında sıx rabitənin olduğu halda əhəmiyyətli olur. Səbəb odur ki, hətta bahalı və yüksəksəmərəli avadanlıqdan istifadə edildiyi halda ondan istifadə edən işçi heyətinin sə-viyyəsin aşağı olması gözlənilən səmərəni vermir.

Dünya iqtisadiyyatının və onun çərçivəsində cərəyan edən investisiya proseslərinin tədqiq edilməsi yuxarıdakı meylləri aşkar etməklə, dünya iqtisadiyyatının investisiya prob-lemlərini də üzə çıxarmış olur. Belə ki, dünya ölkələrinin gəlirlər səviyyəsinə, təhsil, tibbi və sosial xidmətlər səviyyəsinə, ÜDM-un həcminə və birbaşa xarici investisiyaların bölgüsünə görə getdikcə daha da təbəqələşməsi dövlətlərin dinc yanaşı yaşamalarına xidmət etmir və bəşəriyyətin inkişaf perspektivləri baxımından mənfi fəsadlara gətirib çıxara bilər.

Belə bir şəraitdə dünya iqtisadiyyatı çərçivəsində investisiya axınlarının hara istiqa-mətlənəcəyi sualı meydana gəlir. Bu sualın mümkün cavab variantları dünya iqtisadiyyatnın bir neçə investisiya problemi ilə əlaqədardır.

Ümumdünya Kreditorlar Təşkilatının (World Organization of Creditors) hesablama-larına görə 1990-2010-cu illər ərzində toplanmış birbaşa xarici investisiyaların həcmi 8,2 dəfə artaraq $19,1 mlrd. çatmışdır. 2000-2010-cu illərdə İEOÖ-də toplanmış birbaşa xarici investisiyaların həcmi 23%-dən 31%-ə qalxmış, əksinə İEÖ-rin iqtisadiyyatlarında birbaşa xarici investisiyaların payı 75%-dən 65%-ə düşmüşdir. Bundan başqa, bu 10 ildə birbaşa xarici investisiyaların keçid iqtisadiyyatlı ölkələrdə 0,82%-dən 3,6%-ə qalxmışdır [79].

Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin investorlar üçün az maraqlı olması bu ölkələrin iqtisadi, siyasi və hüquqi sahələrindəki islahatların nə ilə nəticələnəcəyinin proqnozlaşdırılmasın-dakı qeyri-müəyyənliklə əlaqədardır. Aydındır ki, bu investisiya ediləcək vəasitlərin itiril-məsi riskini hədsiz edir. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələrin əksəriyyətində investorların maraq-larının təmin edilməsində, onların hüquqlarının qanunvericilik və məhkəmələr səviyyəsində zəif müdafiə edilməsi kimi problemlər hələ də qalmaqdadır. Keçid iqtisadiyyatlı ölkələr arasında MDB dövlətlərinə birbaşa xarici investisiyaların artım dinamikası ortadünya sə-viyyəsindən 2 dəfə üstün olmuşdur.

2012-ci ilin tənəzzülündən sonra, 2013-cü ildə birbaşa xarici investisiyaların ümumi həcmi yenidən artmağa başlamış və 9% artaraq $1,45 trln. tşkil etmişdir. UNCTAD-ın pro-qnozuna görə, bu göstərici 2015-ci ildə $1,7 trln., 2016-cı ildə isə $1,8 trln. çatacaq və İEÖ-rin bir qədər üstünlüyü olacaq. Eyni zamanda, bəzi formalaşmaqda olan milli və regional bazarlardakı cari durumun səbatsızlıqı, siyasi qeyri-müəyyənlik və regional çəkişmələr qlo-bal birbaşa xarici investisiyaların gözlənilən canlanmasına mənfi təsir göstərə bilər [78].



- İEÖ - İEOÖ - keçid iqtisadiyyatlı ölkələr

İzahat:

1 – 1990-cı ilə qədər toplanmış birbaşa xarici investisiyalar

2 – 2000-ci ilə qədər toplanmış birbaşa xarici investisiyalar

3 – 2010-cu il üçün toplanmış birbaşa xarici investisiyalar

Şəkil 17. 1990-2010-cu illərdə dünya iqtisadiyyatnıda toplanmış birbaşa xarici investisiyalar² [78;79]



- İEÖ - İEOÖ - keçid iqtisadiyyatlı ölkələr

Şəkil 18. Birbaşa xarici investisiyaların ölkə qrupları arasında bölgüsü [78]

Birbaşa xarici investisiyaların İEOÖ-ri tərk etməsi də rekord səviyyəyə çatmışdır. İEOÖ-rin transmilli korporasiyaları İEÖ-rin şirkətlərinin İEOÖ-ki xarici filiallarını fəal su-rətdə alır, bu isə İEOÖ-dən investisiyaların çıxarılmasını bildirir. İEOÖ və keçid iqtisa-diyyatlı ölkələrdən investisiyaların getməsi 2013-cü ildə $553 mlrd. təşkil etmişdir ki, bu da birbaşa xarici investisiyaların çıxarılmasının dünya göstəricisinin 39% deməkdir. Müqayisə üçün: 2000-ci illrəin əvvəllərində bu rəqəm 12% idi [78].

Şəkil 19. 1995-2011-ci illərdə birbaşa xarici investisiyalar [28]

Regionlara gəldikdə, Asiyanın İEOÖ-ri dünya investisiya axınlarının əsas istiqaməti olaraq qalmaqdadır. Tranmilli korporasiyaların Asiyadakı regional mənzil iqamətgahları və region daxilində fəal investisiya əməkdaşlqı region daxilində investisiya axınlarını həvəs-ləndirən amillər kimi çıxış edir. Latın Amerikası və Karib dənizi hövzəsində birbaşa xarici investisiyaların dinamikası yekcins olmamışdır. Belə ki, Mərkəzi Amerikanın sayəsində bir-başa xarici investisiyaların regiona axını 6% artsa da, əksinə Cənubi Amerikada bu rəqəm 6% azalmışdır [78].

Şəkil 20. Ölkə qrupları üzrə birbaşa xarici investisyaların daxil olması [47]

Onu da qeyd etmək vacibdir ki, Avropa İttifaqında və Şimali Amerikada iqtisadi dur-ğunluq əksər investorlar üçün investisiyaların gəlirliliyini minimal məqbul səviyyədən də aşa-ğı salmışdır. Buna görə də investorlar yeni, daha gəlirli investisiya obyektləri və bazarlarının axtarışına başlamış və Asiyanın, Latın Amerikasının bazarlarına üz tutmuşlar. Hal-hazırda, bu regionlarda investisiya portfelinin orta gəlirliliyi İEÖ-rin səviyyəsini üstələyir.

Dünya iqtisadiyyatının ciddi investisiya problemlərindən biri də investisiya mübahisə-ləri üzrə məhkəmə araşdırmalarıdır. Belə ki, 2013-cü ildə investisiya mübahisələrinin nizam-lanması üçün 56 yeni məhkəmə işi açılmışdır ki, bu da bir il ərzində açılımış məhkəmə iş-lərinin sayına görə ikinci göstəricidir. Belə işlərin ümumi sayı 568 çatmışdır. Yeni iddiaların 40%-dən çoxu Avropa İttifaqı ölkələrinə qarşı verilmişdir, onların hamısı (yalnız biri istina olmaqla) Avropa İttifaqı ölkələri arasındakı mübahisələrlə bağlıdır.

3.2 Portfel investisiyalarınıın və dünya borc kapitalı bazarının müasir xüsusiyyətləri

Yüzilliklər ərzində qiymətli kağızlarla ticarət müstəsna olaraq daxili iqtisadi fenomen hesab edilirdi. Belə ki, qiymətli kağızın emitenti və investoru bir ölkədə yerləşirdi. Höku-mətlər, özəl müəssisələr qiymətli kağızları çoxdan buraxmağa başlasalar da onlar xarici in-vestorların diqqətini nisbətən yaxın zamanlarda cəlb ediblər.

Portfel investisiyaları əsasən özəl sahibkarlığa əsaslanır, lakin dövlətlər də tez-tez xarici qiymətli kağızları əldə edirlər. Portfel investisiyalarının səbəbləri ümumilikdə birbaşa xarici investisiyaları doğuran səbəblərə yaxındır. Lakin burada bir əsas fərqli cəhət xatırladılmalıdır ki, portfel investisiyasının həyata keçirilməsi nəticəsində investor müəssisə üzərində nəzarət hüququnu əldə edə bilmir. Bununla yanaşı, portfel investisiyalarının likvidliyi, yəni qiymətli kağızların daha sürətlə nağd valyutaya çevrilməsi qabiliyyəti birbaşa investisiyalara nisbətən əhəmiyyətli dərəcədə yüksəkdir. Portfel investisiyalarının həyata keçirilməsinin əsas səbəbi kapitalı elə bir ölkədə elə cür qiymətli kağızlara yerləşdirməkdir ki, o yol verilə bilən risq səviyyəsində maksimum gəlir gətirə bilsin. Ümumi mənada portfel investisiyalarına vəsa-itlərin inflyasiyadan qorunması və spekulyativ gəlirin əldə edilməsi vasitəsi kimi baxılır. Bu zaman investisiyaların həyata keçirildiyi sahələr və qiymətli kağızlar tipi, əgər onlar arzu-olunan gəliri əldə etməyə imkan verirlərsə, elə böyük əhəmiyyət kəsb etmir [14].

Portfel investisiyalarının üstün cəhətləri ilə yanaşı onun ən əsas mənfi cəhətini də qeyd etmək lazımdır. Bu cür investisiyalar adətən qısamüddətli olduğundan ölkələr arasında sürətlə hərəkət etmək qabiliyyətinə malikdir. Bu isə bir sıra hallarda bəzi ölkələrdə dərin iq-tisadi böhranların baş verməsinə gətirib çıxarır. Son illərin ən əsas iqtisadi-maliyyə böh-ranları kimi 1995-ci ildə Meksikada baş verən böhranı, 1997-1998-ci illərdə Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində və Rusiyada baş verən böhranları, 2000-2001-ci illər Argentina və Tür-kiyə iqtisadi böhranlarını göstərmək olar.

Dünya maliyyə bazarlarında böhranların əsas səbəbləri kimi aşağıdakıları qeyd etmək olar [14]:

• 
  məqsədi maliyyə bazarlarında baş verən kəskin tərəddüdlər nəticəsində mənfəət əldə etmək olan spekulyativ hücumlar;
  
• 
  maliyyə bazarlarının imkanlarının həddən artıq qiymətləndirilməsi, onların “qızması”;
  
• 
  dünya təsərrüfatı sistemində milli iqtisadiyyatların yüksək dərəcədə qarşılıqlı əlaqədə olması;
  
• 
  maliyyə bazarlarının beynəlmiləlləşməsi.
  

Portfel investisiyalarının həcmi beynəlxalq sazişlərin imzalanması anına mövcud olan cari bazar qiymətləri əsasında hesablanır. Birbaşa investisiyalarda olduğu kimi, portfel in-vestisiyalarının da təxminən 90%-i inkişaf etmiş ölkələr arasında həyata keçirilir və birbaşa investisiyaların artım tempini əhəmiyyətli dərəcədə üstələyən dinamika ilə inkişaf edir. Inki-şaf etməkdə olan ölkələr tərəfindən portfel investisiyalarının ixracı həddən artıq qeyri-sa-bitdir. Qeyd edilməldir ki, beynəlxalq təşkilatlar da aktiv şəkildə qiymətli kağızların alqı-sat-qısında iştirak edirlər. Eyni zamanda, potrfel investisiyaları üzrə şəffaflığın lazımi dərəcədə olmaması onun dəqiq həcmini qiymətləndirməkdə çətinlik yaradır. Bununla belə, portfel investisi-yalarının beynəlxalq bazarı həcminə görə birbaşa investisiyaların beynəlxalq bazarından əhəmiyyətli dərəcədə böyükdür. Lakin onun həcmi inkişaf etmiş ölkələrin daxili portfel investiyaları bazarından əhəmiyyətli dərəcədə kiçikdir. Hazırda qiymətli kağızlarla daxili ti-carətin gündəlik həcmi $2 trln. səviyyəsində qiymətləndirilir ki, bu da 1980-ci illərin ortalarına nisbətən 8 dəfə çoxdur. Portfel investisiyalarının bütün tarixi boyunca portfel in-vestorları xarici qiymətli kağızlardansa milli qiymətli kağızları almağa üstünlük vermişlər. Amerikan investorları öz kapitallarının təxminən 90%-ni amerikan qiymətli kağızlarında saxlayırlar. Yaponiya, Böyük Britaniya və Almaniya üçün bu göstərici 85%-i ötür. Portfel investisiyalarının əsasən inkişaf etmiş ölkələrin daxili bazarlarında təmərküz-ləşməsinin sə-bəbləri kimi qiymətli kağızlar üzrə milli qanunvericiliyin daha aydın olmasını, bazarın infrastrukturunun daha inkişaf etmiş olmasını, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yeti-rilməsinə lazımi zəmanətlərin olmasını, milli qiymətli kağızların yüksək likvidliyini göstər-mək olar. Qiymətləndirmələrə görə, portfel investisiyalarının maksimum 15%-i milli sər-hədlərdən kə-nara çıxır və xarici qiymətli kağızlara yatırılır [14].

1993-cü ildən başlayaraq portfel investisiyalarının əhəmiyyətli artımı müşahidə olunur ki, bunu da aşağıdakı amillərin təsiri ilə izah etmək olar [14]:

• 
  maliyyə bazarlarının qloballaşması və liberallaşması maliyyə kapitallarının daha az xərclə daha azad hərəkətinə şərait yaratmişdir;
  
• 
  əksər inkişaf etməkdə olan bazarlarda makroiqtisadi vəziyyətin yaxşılaşması bu ölkə-lərə portfel investisiya yatırımlarının inkişaf etmiş ölkələrə nisbətən daha sürətlə artımına gətirib çıxarmışdır;
  
• 
  dünya üzrə əlverişli makroiqtisadi vəziyyət faiz dərəcələrinin aşağı düşməsinə və beynəlxalq maliyyə bazarlarının likvidliyinin güclənməsinə şərait yaratmışdır;
  
• 
  yığımların institusionallaşması və aktivlərin peşəkar surətdə idarə edilməsi səviyyə-sinin artımı maliyyə sazişlərinin əməliyyat xərclərinin aşağı düşməsi ilə nəticələnmişdir;
  
• 
  kommunikasiya və informasiya texnologiyaları sferasında əhəmiyyətli tərəqqi xarici ölkələrə və şirkətlərə iri həcmli informasiyanı daha operativ surətdə ötürməyə imkan yarat-mışdır.
  

Borc kapitalının ixracının yüksək artım templəri və beynəlxalq səviyyədə əhəmiyyətli həcmə malik təkrarlanan əməliyyatlar 1960-70-ci illərdə dünya borc kapitalı bazarının for-malaşmasına gətirib çıxarmışdır. Belə ki, 1990-cı illərin sonlarında beynəlxalq səviyyədə xalis borclanmanın məbləği milli maliyyə bazarlarında təmiz borclanmanın 22%-nə bərabər olub. Əgər 1980-ci illərdə borc kapitalının ölkələrarası hərəkəti təxminən $30 mlrd. təşkil edirdisə, 2000-ci ildə bu göstərici təxminən $450 mlrd. yaxınlaşıb [14].

Dünya borc kapitalı bazarı dünya təsərrüfatının ölkələri (sosial-iqtisadi inkişaf səviyyə-lərindən asılı olmayaraq) arasında borc kapitalının akkumulyasiyası və yenidən bölgüsü üz-rə münasibətlər sistemidir. Dünya borc kapitalı bazarı üç səviyyə bazarların – milli, regional və dünya bazarlarının vəhdəti və qarşılıqlı fəaliyyəti kimi əks olunur. Bu bazarlar arasında sərhədlər silinir (hətta inkişaf etməkdə olan ölkələrdə də borc kapitalının beynəlxalq hərə-kətinin liberallaşdırılması müşahidə edilir), milli bazarların avtonomluq dərəcəsi azalır (on-lar dünya bazarlarının keçirdikləri təsirlərə məruz qalırlar), onların inteqrasiyası güclənir, əməliyyatların unifikasiyası baş verir. Dünya borc kapitalı bazarı mürəkkəb struktura malikdir [14].

Şəkil 15. Dünya borc kapitalı bazarının strukturu [14]

Dünya kredit bazarı ölkələr arasında müddət, geriyə qaytarma və faiz ödəmələri şərt-ləri əsasında kapitalın hərəkətinin həyata keçirildiyi dünya borc kapitalı bazarının xüsusi seqmentidir. Bu bazar iki altseqmentdən – dünya pul bazarından və dünya kapital bazarın-dan ibarətdir ki, onlar da müəyyən xüsusiyyətlərə malikdirlər.