Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti İslam İbrahimov

b) Su obyektlərindən istifadəyə görə ödəniş və s. 
Suya görə ödəmə keçmiş Sovet İttifaqında, o cüm-
lədən Azərbaycanda, 1982-ci ildən xərc metodu əsasın-

---

292
da tətbiq edilirdi. Hazırda suya görə ödəmələr həm səth 
suları, həm də yeraltı sular üçün alınır. Azərbaycanda 
suya görə ödəmələr 1990-cı ilin qiymətləri ilə 1992-ci 
ildən tətbiq edilir. Manatın qiymətdən düşməsi ilə əlaqə-
dar həmin məzənnələr 1995-ci ildə 10 dəfə artırılmışdır. 
Lakin, artıq o vaxtdan sonra bu qiymətlər də özünü doğ-
rultmur. Xüsusən, yeraltı suların qiymətləri çox aşağı 
müəyyən edilmişdir. Ona görə də içmək üçün tam yarar-
lı şirin yeraltı suların 80-90 %-i pulsuz (yalnız xidmət 
haqqı alınır) istifadə edilir. Kür çayının suyu iki böyük 
su kəməri vasitəsilə Bakı şəhərinə verilir. Hazırda Azər-
baycanda qazılmış 150000-dən çox şirin su verən quyu-
ların illik istismar ehtiyatı rəsmi olaraq 5,0 mlrd. kub m. 
təşkil edir. Bu ehtiyat əslində 7,0-7,5 mlrd. kub m.-dir. 
Eyni zamanda, yeraltı sular üzrə mineral-xammal baza-
sını artırmaq üçün ayırmalar həyata keçirilir və su ob-
yektlərinə çirkli maddələrin axıdılmasına görə ödəmələr 
tutulur. 
Ehtiyatlardan istifadəyə görə ödəmələr Rusiyada 
federal, regional və yerli büdcələrə daxil edilir. Ödəmə-
lərin büdcələr arasında paylanma nisbəti ehtiyatların nö-
vündən asılıdır. 
Rusiyada təbiətdən istifadə vaxtı büdcəyə daxil 
olan gəlirlər: 
-
royaltı payı və sudan istifadəyə görə ödəmələr; 
-
mineral-xammal bazasının artırılması üçün ayır-
maların (yığımların) payı; 
-
torpaq vergisindən və kənd təsərrüfatı torpaqları-
nın icarəyə verilməsindən alınan gəlirlər; 
-
şəhər və digər yaşayış məntəqələri torpaqlarının 
icarəyə verilməsindən alınan vəsaitin müəyyən qismi; 

---

293
-
ətraf mühiti çirkləndirməyə görə ödəmələrin payı 
(Rusiyada bu rəqəm 10 %, Azərbaycanda isə 100 % təş-
kil edir). 
Adətən, ətraf mühit və təbiətdən istifadə vaxtı döv-
lət büdcəsinə gəlirlərin məbləği ekoloji məqsədlərə yö-
nəldilən xərclərdən çoxdur. Məsələn, Rusiyada bu rə-
qəm 1995-ci ildə gəlir üçün 1,98%, xərclər isə 1,03%, 
1996-cı ildə isə müvafiq olaraq 3,2% və 0,75% olmuş-
dur. Azərbaycanda isə bu rəqəm daha aşağıdır. 
Təbii ehtiyatlardan istifadə hüququna görə ödəmə-
lər iki hissədən ibarətdir: 
1)
normativlər daxilində istifadə hüququna görə; 
2)
normadan artıq istifadəyə görə. 
Birinci hissə faktiki olaraq məhsul alıcılarının (is-
tehlakçıların) üzərinə düşür. Əgər bu ehtiyatlar daha sə-
mərəli istifadə edilərsə, istehsalçılar bu hissədə əlavə 
gəlir əldə edə bilərlər. Ödəmələrin ikinci hissəsi isteh-
salçının gəliri hesabına örtülməlidir, çünki həmin məb-
ləğ buraxılan məhsulun maya dəyərinə salınmır. 
Təbii ehtiyatların bərpasına (artırılmasına) və mü-
hafizəsinə görə ödəmələr məhsulun maya dəyərinə əlavə 
edilir və xüsusi fondların mənbəyi olur. Rusiyada ilkin 
mərhələdə nəzərdə tutulan üç fonddan (meşə, su və Ye-
rin təki) yalnız Yerin təki üzrə fond qalmışdır. 
Bütövlükdə, qeyd etmək lazımdır ki, təbii ehtiyat-
lara görə ödəmələrin qiyməti (ölçüsü) xeyli aşağıdır. 
Onların vaxtında indeksləşdirilməsi həyata keçirilməli, 
dünya təcrübəsində ehtiyatlara qiymətqoyma meylləri 
nəzərə alınmalıdır. Məsələn, cəriməyə görə ödəmə Rusi-
yada 5 % təşkil edir, ixracata gedən meşə materialı üçün 

---

294
bu rəqəm 40 %-dir. Gələcəkdə müxtəlif təbii ehtiyatlar-
dan istifadəyə görə ödəmələri onların tam iqtisadi qiy-
mətinə müvafiq olan səviyyəyə qədər mərhələlərlə hə-
yata keçirmək lazım gəlir. Belə halda ola bilsin ki, renta 
iqtisadiyyatı ideyasını həyata keçirmək mümkün olsun. 
Dövlət büdcəsinin gəlir hissəsi əsasən rentanın tam 
həcmdə tutulması hesabına da formalaşa bilər.