Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti İslam İbrahimov

Ekologiyaya yönəldilmiş vergi sistemində 4 as-
pekti ayırmaq olar: sahə, texnologiya, region və 
məhsul üzrə.
İqtisadiyatın dayanıqlı inkişafı, onun eko-
loji təhlükəsizliyi səviyyəsinin artması baxımından, ver-
gi sistemi təbiət-məhsul zəncirinin başlanğıcında duran 
təbiəti-istismar sahə və sektorlara vergilərin artırılması-
nı nəzərdə tutmalıdır. Bu halda vergilər ekoloji cəhətdən 
təhlükəli və resurs tutumu fəaliyyətləri sıxışdıran və ya-
xud bu fəaliyyəti ekoloji balanslaşdırılmış hala yönəldi-
ci rolunu oynaya bilərlər.
Öz növbəsində, təbiət-məhsul zəncirinin axırına ya-
xın yerləşən emaledici və xidmət sahələrinə onların inki-
şafını həvəsləndirən aşağı səviyyədə vergilər qoyulmalı-
dır. Bu cür vergi sistemi ətraf mühitdən istifadənin iqtisa-
di mexanizmlərinin həvəsləndirici və sərt tiplərinə xasdır. 
Bütövlükdə, vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi 
dedikdə vergilərin təbii-ehtiyat payının əhəmiyyətli də-
rəcədə yüksəldilməsi istiqamətini ayrıca qeyd etmək 
olar. Müasir vergi sistemləri dünyada və o cümlədən 
Azərbaycanda əsasən, əhalidən, gəlirdən əlavə dəyərdən 
və s. vergilərin tutulmasından ibarətdir. Ətraf mühitdən 
istifadəyə görə vergilər ən yaxşı halda büdcənin gəlir 

---

314
hissəsinin bir neçə faizini təşkil edir. Bununla təbiətin 
istismar edilməsi ilə bağlı fəaliyyət həvəsləndirilir. Ver-
gilərin ümumi məbləğinin saxlanması şərtilə, onun qu-
ruluşunda ətraf mühitdən istifadə ilə əlaqədar, hər şey-
dən əvvəl təbii ehtiyatlardan istifadə hüququ üçün (“ya-
şıl vergilər”) vergilərin xüsusi çəkisinin artırılması yolu 
ilə nisbətin dəyişdirilməsi məqsədə uyğun olardı. Bu 
isə öz növbəsində müəssisələrin ətraf mühitə təsir səviy-
yəsini nəzərə almağa, ekoloji təhlükənin və iqtisadiyya-
tın resurs tutumunun aşağı salınmasına maraq yaratma-
ğa imkan verər. 
Xarici amillərin təsiri nəticəsində əmələ gələn yan-
lışlıq şəxsi xərclərlə ictimai xərclərin düz gəlməməsin-
dən baş verir. İngilis alimi A.Pigou (1920) sübut edirdi 
ki, vergi tutulması yolu ilə (və ya dotasiyaların müsbət 
xarici effektləri olduğu təqdirdə) şəxsi və ictimai xərclə-
rin fərqi miqdarında allokasiya səmərəliliyi bərpa edilə 
bilər. Əvvəlki qiymətin və verginin cəmi ictimai xərclə-
rə uyğun gəlir, vəsaitlərin səmərəli istifadəsi üçün zəmin 
bərpa olunur. Belə vergi növü Pigou vergisi adlanır. Bu 
verginin tutulması ona gətirir ki, ekoloji qanun pozanlar 
öz şəxsi maraqlarından çıxış edərək ətraf mühitin çirk-
ləndirməsinin səviyyəsini azaldırlar ki, ekoloji ziyanın 
qarşısının alınması xərcləri vergi normasından aşağı ol-
sun. Bu halda qanun pozanlar hansı iqtisadi metodun 
yararlı olduğunu özləri seçirlər. Əgər vergi tarifi, ətraf 
mühitin qorunmasına çəkilən əlavə xərclər, ətraf mühi-
tin qorunmasından qənaət olunan xərclərə bərabər olan 
qayda ilə seçilərsə, onda ətraf mühitin qorunmasının ic-
timai optimal ölçüsünə nail olunur. Nail olunmuş allo-
kasiya birinci göstərilmiş mənasında səmərəli olur 

---

315
(məhsulun texnologiya və son istehlakçı ilə əlaqəsi). 
Bu sadə nəticə əhəmiyyətli məna kəsb edir. O gös-
tərir ki, heç olmazsa nəzəriyyədə bazar mexanizminin 
durğunluğunu vergi tutulmasından əmələ gələn xarici 
səmərələrin hesabına aşmaq olar. Buna baxmayaraq bu 
təklifin praktiki tətbiqində xeyli problemlər yaranır. 
Vergi sisteminin optimal formalaşması üçün ətraf mühi-
tin müxtəlif növ və müxtəlif ölçüdə çirklənməsi nəticə-
sində əmələ gələn ziyan və bu ziyanın qarşısının alınma-
sının bütün xərclərini bilmək lazımdır. Belə halda isteh-
salat texnologiyaları və ekoloji ziyanın qarşısının alın-
ması, ətraf mühitin keyfiyyətinin cəmiyyət üzvləri ara-
sında qiymətləndirilməsi, həmçinin təsərrüfat fəaliyyəti-
nin texniki və təbii əlaqələri, zərərli maddələrin atılması 
və ətraf mühitin çirklənməsi haqqında məlumatı tapmaq 
və təhlil etmək lazımdır. (bazar iqtisadiyyatının planlı 
təsərrüfatdan üstünlüyü ondadır ki, ona bazar iqtisadiy-
yatı yaxşı işlədiyi müddətdə bölgü haqqında qərar qəbul 
edilməsi məlumatı lazım deyil). Alınan nəticələri ekolo-
ji siyasətin alətlərinin təkmilləşdirilməsində istifadə et-
mək lazımdır. 
Ətraf mühitin çirklənməsində olan xərclər ekoloji 
vergi modelinin yenidən qurulmasını göstərir. Onların 
praktikada tətbiq olunması bir sıra məsələlərin həlli ilə 
bağlıdır: 
-
birincisi, bütün zərərli maddələrin tullantılarının 
nəzarət sisteminin qurulması tələb olunur. Bəzi hesaba 
alınmayan çirkləndiricilər verginin azalmasına gətirib 
çıxarır; 
-
ikincisi, vergi hesablamaları üçün normativ meto-
dik bazaların hazırlanması tələb olunur; 

---

316
-
üçüncüsü, vergi tarifi elə olmalıdır ki, müəssisə 
üçün tullantıları azaltmaq vəsait ödəməkdən daha sərfəli 
olsun. Buna yalnız vergi tarifinin çirklənmə səviyyəsi-
nin azaldılmasına çəkilən xərclərdən artıq olduğu halda 
nail olmaq olar. 
Bunu hər müəssisə üçün etmək lazımdır, çünki on-
ların nail olduqları tullantı səviyyələri və onların azal-
masına olan xüsusi xərcləri müxtəlifdir. Bundan başqa 
hər bir müəssisə üçün və hər növ çirklənmə üçün mün-
təzəm və mərhələli vergi tarifinin yenidən baxılması sis-
temi nəzərə alınmalıdır. Bu müəyyən qanunauyğunluğa 
tabe olan çirkləndiricilərin və çirklənmənin dinamik 
xərclərinin spesifik azalması ilə bağlı olub, tullantıların 
yüksək dərəcədə aradan qaldırılmasında nail olunmuş 
xərclərin artması ilə səciyyələndirilir. 
Ekoloji vergilər həm ekoloji balanslaşdırılmış is-
tehsalın və fəaliyyət növlərinin inkişafı üçün, həm də tə-
biət tutumlu fəaliyyətin qarşısını almaq üçün stimullaş-
dırıcı rolu yerinə yetirə bilər. Burada dövlət vergi vasi-
təsilə qiymətə təsir etməklə ilkin başlanğıca təkan verir, 
bütün qalanlarını isə ideyaya görə, bazar mexanizmləri 
həll etməlidir. Yəni istehsalçının və istehlakçının davra-
nışı, məhsul, onun ekolojilik dərəcəsindən asılı olaraq 
tələblərə və təkliflərə təsir etməlidir. 
1.
Ümumi halda istehsalçılar üçün vergi güzəştləri 
təbiət qoruyucu tədbirlərin aparılması və fəaliyyət növ-
lərinin ekolojiliyi səviyyələri nəzərə alınmaqla müəyyən 
edilməlidir. Təbiət qoruyucu fəaliyyət səmərəli həyata 
keçirildikdə mənfəətdən vergi tutulmalarını azaltmaq 
məqsədəuyğundur. Buna misal olaraq, təbiəti mühafizə 
məqsədilə müəssisəyə qoyulan investisiyanın miqdarı 

---

317
qədər mənfəətdən verginin tutulmasını ixtisar etmək 
olar. Bəzi hallarda vergilər tutulmaya da bilərlər. Məsə-
lən, ekoloji fondların vergidən azad olması. Bu cür siya-
səti habelə müəssisələrin müxtəlif növ təkrar xammal eh-
tiyatları və tullantıların utiləşdirilməsindən alınan gəlirlər 
üçün və təbiəti mühafizə məqsədlərinə görə verilmiş Res-
publika və xarici qrantlar üçün aparmaq lazımdır; 
2.
Ekologiyaya yönəldilmiş vergilər sistemində 
dörd: sahə, texnoloji, ərazi və məhsul-istiqamətlərini 
ayırmaq olar. Öz növbəsində “təbiət-məhsul” xəttinin 
sonunun yaxınlığında olan emaledici, xidmətedici və 
infrastruktur sahələrinin inkişafını stimullaşdırmaq üçün 
onlardan azaldılmış vergilər tutulmalıdır. Azaldılmış 
vergilər ehtiyat qoruyucu və aztullantılı texnologiyalara 
tətbiq edilməlidir. Texnogen və təbiəttutumlu istehsallar 
və texnologiyalara yüksəldilmiş vergilər qoyulmalıdır. 
Vergi güzəştləri təbiəti mühafizə edən və ekoloji ava-
danlıqlar, materiallar istehsal edən və ekoloji xidmətlər 
göstərən (təbiəti mühafizə obyektləri tikən və rekonst-
ruksiya edən) dövlət və özəl təşkilatlar və müəssisələrə 
şamil edilməlidir; 
3.
Bütün vergi sisteminin təkmilləşdirilməsi haq-
qında söhbət gedərkən, vergidə təbii ehtiyatların payının 
əhəmiyyətli artırılması istiqamətini ayırmaq lazımdır. 
Bu hər şeydən əvvəl təbii resursların istifadə edilməsi 
hüququna görə ödəmələrə və ekoloji vergilərə aid edil-
məlidir. Bu ətraf mühitə təsirlərin daha adekvat qiymət-
ləndirilməsi, iqtisadiyyatın təbiət tutumluğunun azaldıl-
ması üçün stimul yaradır. 
Bu vergilər və ödəmə alətləri istehsalçıların həvəs-
ləndirmə vasitələri ilə istehsalın səmərəliliyinə təsir 

---

318
edən və cəmiyyətin mənafeyini qoruyan düzgün ekoloji 
balanslaşdırılmış davranışın yaranması üçün vacibdir. 
Azərbaycan Respublikasının Qanunlarına müvafiq ola-
raq