Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki biznes universiteti İslam İbrahimov

Ümumi səmərəlilik – nəticələrin ehtiyatlara çə-
kilən xərclərinə nisbətidir.
Müvəqqəti nümunəvi meto-
dikaya görə nəticə qarşısı alınmış ziyanın və xərclərin 
müqayisəsidir. Belə halda əlavə səmərələr (məs. sosial) 
nəzərə alınmır. Bu səmərələr dolayısı səmərə adlanır.
Bazar şəraitində kommersiya səmərəsini təyin et-
mək zəruridir. Ekoloji tədbirlərin təmiz illik kommersi-
ya səmərəsi iki xərcin fərqli kimi müəyyən edilir: çirk-
ləndirməyə görə ödəmələrin qənaətinin cəmi (Q
пл
) və 
mühiti mühafizə tədbirlərinə çəkilən ümumi xərclər ara-
sındakı fərq (Z). 
Belə halda, 
Q
ком
=Q
пл
 – Z..
Aydındır ki, burada diskontir tətbiq etmək lazım 
gələcəkdir, yəni problem gəlib özünü doğrultma müddə-
tinə dirənəcəkdir. Çirklənmiş təbii ehtiyatların təmizlən-
məsi tədbirlərinin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclərin 
effekti aşağıdakı kimi təyin edilir: 
S = (C
1
-C
2
) Q...
Burada, C
1
, C
2
– təmizləmənin təbiəti mühafizə 

---

234
tədbirlərinin həyata keçirilməsindən əvvəl və sonrakı 
(ehtiyat vahidinə düşən) maya dəyəridir, illik ölçüyə gə-
tirilmişdir. 
Q-əlavə təmizlənmiş ehtiyatların həcmidir. 
Təbiətdən səmərəli istifadə üzrə tədbirlərin səmə-
rəsi, tullantılardan istifadəni də nəzərə almaqla, aşağıda-
kı kimi ifadə edilə bilər:
∑ ∑
∑
∑S – toplum səmərə: məhsul artımı; təbii ehtiyat-
ların qənaət səmərəsi; sosial səmərə; utilləşdirmə səmə-
rəsi və s. 
∑ Y
n
– qarşısı alınmış ziyanın cəmi (toplumu); 
∑ Z – zəruri xərclərin cəmidir. 
Öz növbəsində, qarşısı alınmış (ləğv edilmiş) zi-
yan iki ziyanın fərqi kimi götürülür – tədbirlərə qədər 
zərərin miqdarı (Y
1
) və tədbirlərdən sonra – qalıq ziyan 
(Y
2
): 
Y
n
=Y
1
-Y
2 
İqtisadi inkişafla təbiəti mühafizə fəaliyyəti arasın-
dakı kompromis axtarışı cəmiyyətin qarşısında duran 
əsas məsələlərdir. İqtisadçıların neoklassik məktəbi təs-
diq edir ki, ətraf mühitin çirklənməsinin iqtisadi optimu-
mu mövcuddur. Həmin optimuma görə təbiəti mühafizə 
xərclərinin həddi və ziyan arasındakı həddin nisbəti bə-
rabərliyi ilə təyin edilir. 
İqtisadi səmərə yalnız tədbirlər variantının əsaslan-
dırılması və seçimində lazım deyildir. Eyni zamanda 

---

235
fəaliyyətdə olan təbiəti mühafizə obyektlərini də qiy-
mətləndirmək zəruridir. Bundan ötrü, ilk növbədə, mü-
hiti qorumaq xərclərinin (S
z
) mütləq səmərəsini təyin et-
mək lazımdır. Deyilənlər aşağıdakı riyazi model ilə ifa-
də olunur: 
∑ ∑
(
)
Burada, S
z
- tam iqtisadi səmərə (i növün, j – sər-
vətində), 
C – cari xərclər, 
K – kapital qoyuluşu, 
K
H
– kapital qoyuluşunun normativ əmsalı (adətən 
0,12) yaxud diskontir əmsalıdır. 
Kapital qoyuluşunun normativ səmərəlilik əmsalı 
özünü doğrultma (xərcləri ödəmə) müddəti ilə əlaqədar-
dır. Xərclərin özünü ödəmə müddəti normativ səmərəli-
lik əmsalı ilə tərs mütənasibdir (T=1/K
H
). S
0
=(S-С)/ 
К>E
H
olarsa, onda layihə səmərəlidir və xərclər özünü 
ödəyəcəkdir. Bəzən təbiəti mühafizə tədbirlərinin iqtisa-
di səmərəsini təbiəti mühafizə ehtiyatının xidmət vaxtını 
nəzərə almaqla qiymətləndirmək zəruridir. Bu halda 
aşağıdakı düsturdan istifadə etmək olar: 
Burada, Y
n
– dəf edilmiş ziyanın qiymətidir, 
C – obyektin smeta dəyəridir, 

---

236
T – obyektin (sərvətin) xidmət davamiyyətidir, 
Z – tədbirə (sərvətə) çəkilən orta illik cari xərcdir. 
Təbiətdən səmərəli istifadə üzrə tədbirlərin səmə-
rəliliyi göstəricilər sistemi ilə səciyyələnir. Onların ara-
sında təbiəti mühafizə qurğularının fond verimi, təbiət 
tutumu (ziyan tutumu), istehsal edilən məhsulun tullan-
tısı və s. əhatə olunur.