Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
qardaşlar arasında əks meyl yaranır. Xeyir və şər motivi müxtəlif zamanlarda yaranan dastan və nağıllarda həmin dövrün dünyagörüşünün təzahürü kimi meydana çıxır. Belə ki, təbiət hadisələrinin əsl mahiyyətini dərk edə bil məyən, onun qarşısında aciz qalan ibtidai təfəkkürlü, animist dünyagörüşlü insanlar həmin hadisələri canlı tə səvvür edərək, onların xüsusiyyətinə görə bir qismini (ayı, günəşi, şirin sulu çayları, insanlara kömək edən Simurq quşunu, işığı və s.) müqəddəs varlıq kimi qiymətləndirə rək onlara sitayiş edib, bir qisminə isə (ölümə, zəlzələyə, ilanlara, şor sulu gölə, dənizə, ildırımın çaxmasına və s.) şər qüvvə kimi baxaraq ona qarşı mübarizə aparıblar. Zaman-zaman müxtəlif dünyagörüşü çərçivəsində ya ranan dastan və nağıllarda şər qüvvənin atributları olan div, əjdaha, ilan, obrazlarının daha sonra təkmilləşərək şeytan, iblis kimi təzahür formalarına rast gəlirik. Bütün bu şər qüvvələr eyni məqsədə, insanları həqiqi, doğru yoldan sarpdırmaq üçün onların qəlbinə yol tapmağa xidmət edirlər. Mənbələrə istinadən demək olar ki, onlar ancaq iradəsiz insanların qəlbində öz toxumlarını səpə bilib. Bununla da onlara paxıllıq, eqoistlik və s. kimi qeyri-insani sifətlər aşılamaqla aralarına nifaq salıblar. «Mahabharata» əfsanəsində insanlarda qumara ehtiras oyadan dəhşətli iblis Kali xeyirxah hökmdar olan Nalı səadət və səltənətdən məhrum edəcəyi üçün verdiyi sözə 12 ildən sonra nail olur. Düz on iki il mərhəmətli şahı yoldan çıxarmaq üçün çalışır. Nəhayət, Nalın qəlbinə yol taparaq, onda qumara qarşı ehtiraslı bir həvəs oyadır. Nal da qumar vasitəsilə bütün var dövlətini uduzur1. Şərin atributu olan şeytanın insana qarşı etdiyi pisliyin «Altay yaradılış dastanı»ndakı təsviri maraq doğurur. O, Allahın yaratdığı və özü ilə eyni səviyyədə (yəni ölümsüz) yaşadacağı insanlaırın qəlbinə girərək, onları Allahın 1 Mahabharata. Bakı. 1983. səh.82. 102 gözündən salmaqla ölümlü edir. Allah ondan niyə insan ları yoldan çıxartdığını soruşanda şeytan deyir: «İstedim, vermedin. Ben de senden çaldım. Bundan sonra da hep çalacağım. Atla kaçarsa indirib çalacağım, içib-içib sarhoş olurlarsa bir-birinə düşürüb dögüşdürecegim ... Suya girseler bile, ağaca çıxsalar bile yene çalacağım.»1. Bu əsatiri süjetin analogiyasının təsvirinə dini kitablar olan «Bibliya»2 və «QuramvMa da rast gəlmək mümkün dür. Belə ki, bu mənbələrdə də şeytan Allahın yaratdığını yoldan çıxararaq onları ölümlü etmişdir. Düzdür, «Ural batır» dastanında şeytanın insanı yoldan sapdıra biləcək təsviri açıq-aşkar nəzərə çarpmasa da Şulgen özünün bütiin hərəkətləri ilə bunu biruzə verir. Hələ uşaq ikən atasının qoyduğu qadağanı pozaraq balaqulağında saxlanan köhnə qanı içməklə bunu təstiqləmiş olur. Qanı içən Şulgen sonrakı hərəkətləri ilə istər-istəməz, özü də hiss etmədən şər ruhun daşıyıcısına çevrilir. O, canlıları ölümün pəncəsindən qurtarmaq üçün müqəddəs amal uğrunda yola çıxırsa da son nəticədə buna nail ola bilmə məsi həmin səbəblə izah edilməlidir. Şulgen qardaşı Ural la qarşılaşdığı səhnəyə qədər öz iradəsizliyinin qurbanı olaraq, şüursuz surətdə şər qüvvələrin (Zərkum, Qəhqəhə, Əzrəkə) köməkçisinə çevrilərək, özü də bilmədən qar daşına qarşı çıxırsa, Uralla qarşılaşdığı zaman onun əldə etdiyi müvəffəqiyyətdən kədərlənir. Şeytanın diktəsi ilə hərəkət edənlər ancaq belə cılız hisslərlə yaşaya bilərlər. Əgər belə olmasa idi bəşəri bir amal uğrunda yola çıxan Şulgen qardaşı Uralın bu müvəffəqiyyətindən darılmaz, əksinə sevinərdi ki, qarşılarına qoyduqları məqsədə yaxınlaşırlar və bu yolda ona sonrakı gedişdə kömək edərdi. Lakin o, bunu edə bilməzdi. Çünki onun xarakte- 1 Tiirk dastanları. İstanbul. 1990. səh.19. “ Библия. Москва. 1990. Коран. (Перевод с арабского языка Й.С.Саблукова) Лл-Зарра фор араб, масс Медиа. 1993. стр.13. 103
rinə görə, şeytana xas olan ən dəhşətli bir eqoizm açıq- aydın duyulmaqdadır. Onun eqoizmi bu müvəffəqiyyəti alqışlamağa deyil, paxıllığını çəkməyə, xudbinliyə yara yırdı və bunu da o, hərəkətləri ilə biruzə verir. Şulgen məqsədlə çıxdığı yolda özü böyük bir maneəyə çevrilir. Həmin maneəni dəf etmək isə neçə-neçə dəhşətli sınaq lardan keçərək bu məqama yetişən kiçik qardaş Ural üçün çox çətin idi. Çünki, xəbislikdən, riyakarlıqdan, şər ruhlardan uzaq, bəşəri amalla yaşayan Ural üçün doğma qardaşı Şulgenin əməllərini olduğu kimi qəbul edib, qiymətləndirmək çətin idi. Ural bu cılızlıqdan qat-qat yüksəkdə dururdu. Onun ən böyük arzusu canlıları ölü mün pəncəsindən qurtarmaq üçün Yənşişmənin suyunu əldə etmək idi. Bütün güc və qüdrətini bu istiqamətə yönəltmiş Ural ağlına belə gətirməzdi ki, öz doğma qar daşı bu yolda ən böyük maneəyə çevriləcək və neçə-neçə şər qüvvəni məğlub etdiyi halda, Şulgen doğma qardaş olduğu üçün bu maneəni dəf etmək çətin olacaq. Lakin Şulgenin məqsədini ilk görüşdən anlayan Humay onun Urala qarşı atdığı hər bir addımını izləyir. Çünki Humay hələ Şulgen kiçik yaşda ikən onun boğazına bıçaq çəkmək istəməsində bir vəhşilik, pislik, xainlik görmüşdü. Ona görə də Şulgenin hər hərəkəti Humayı cəlb edir və Uralın özünə hiss etdirmədən ondan qoruyurdu. Uralın ona qarşı olan humanist, doğma, alicənab, hərəkətləri də Şul genin qəlbinə hakim kəsilmiş iblisin tilsimini qıra bil mirdi. Bu süjet «Məlikməmməd» nağılındakı böyük qar daşların hərəkətini xatırladır. «Məlikməmməd» nağılla- rındakı böyük qardaşların hərəkəti ilə Şulgenin hərəkət ləri arasında qəribə bir yaxınlıq duyulmaqdadır. Belə ki, Məlikməmmədin uğurundan darılan, paxıllıq edən böyük qardaşlar onu quyuda qoymaqla məhv etmək istəyirdilər ki, atalarının yanında özləri hörmət qazansınlar. O, divin əlindən xilas etdiyi kiçik qızın məsləhətinə məhəl qoyma dan öz bildiyi kimi hərəkət edir. Bununla da özündən əv 104
vəl qardaşlarını düşünən Məlikməmməd doğmalarının xəyanətinə inanmayaraq, əzab çəkir1. Şulgenin getdiyi istiqamətdə nurani bir qoca ilə rast- laşması heç də təsadüfi deyil. Dastan boyu müqəddəs amal uğrunda yola çıxan Şulgeni bu pisliklərdən arındır- maq, şər qüvvələrdən xilas etmək üçün dəfələrlə cəhdlər edilir. Lakin bütün səylər boşa çıxır. Nurani qoca ilə rast- laşması da bu cəhdlərdən biridir. Qocadan qardaşının şər qüvvələrə qoşulduğuna görə insanlar tərəfindən qovul- duğu üçün vaxtından tez qocalaraq pis hala düşməsi haq qında (s.94-95) ibratəmiz hekayə eşitməsinə baxmayaraq, onun hərəkətlərində heç bir dəyişiklik hiss olunmur. Bu cür gözəl, şərdən, ölümdən uzaq bir yerə ölüm gətirmək dən çəkinmir. Qardaşı Uralla qarşılaşarkən ona belə məsləhət görür:
birimiz çubuğu tutaq, birimiz Ağbozu minək. Elin başçısı olaq. Hamını özümüzə tabe edək. Sehrli çubuğu ver mənə, o eli qırım. Samrau quşdan qızını özümə alım, Ağboz atın minim. Biri var idi, biri yox idi. Məlikməmməd. Bakı. 1975. səh.81. 105 Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|