Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Pənah Xəlilov, F.e.d., professor (BDU, «Türk xalqları ədədibiyatı» kafedrasının müdiri)
olan «Köqiidey», «Şan qızı», «Alpamış», «Maaday Qara» qədim türk qəhrəmanlıq dastanları ilə yanaşı «Mahabha- rata və Bharata övladlarının böyük vuruşmaları haqqında dastan», «Bilqamıs» kimi eramızdan qabaqkı dastanlarla müqayisə etmişdir. Müəllif «Mahabharata» nm saka tay falarına aid olduğunu, sakaların da böyük türk tayfaları sayılması haqqında Cəvahirləl Nehrunun etibarlı fikrinə əsasən türk dastanları cərgəsinə qatmışdır. Şumerlərin (və ya şumerlərin) də türk mənşəli olmaları haqqında türko logiyada nüfuzlu tədqiqatlara əsaslanıb qədim bəşəri dastan kimi onu da tipoloji qohum abidələrin məhşur bir kökü kimi tədqiqata çəkib gətirmişdir. «Avesta» mifologi yası ilə «Ural batır» arasında xeyir-şər təzadının qarşılaş- dırılması da dünya əhəmiyyəti daşıyan və türk xalqlarına da doğma olan bir abidəni gözdən kənar qoymamaq prin sipinə arxalanır. Belə qədim qəhrəmanlıq dastanlarının ənənələri orta əsr türk dastanlarında yaşadığına görə müəllif «Şan qızı» («Xan qızı») tatar dastanı, ortaqlığı çox olan Azərbaycan dastanı «Kitabi-Dədə Qorqudwu, «Koroğlu»nu, özbək dastanı «Alpamışı» da tipoloji aspektdə tədqiqə gətirmiş dir.
Müqayisələrin eradan qabaqkı dastanlardan başlayıb orta əsr dastanlarına qədər tipik ədəbi abidələr üzərində qurulması əsəri necə geniş, tədqiqi və açıqlanması çətin olan məsuliyyətli mövzunu xronologiyasına görə ardıcıl qapsadığını aydın göstərir. Tədqiqatın məzmun dərinli yinə, elmi dəyərinə və aktuallığına dair gəlinən qənaət bu dur: tədqiqat dolğun məzmunlu, geniş tipoloji ölçüləri olan, zəngin bədii materiala, çoxlu zəruri elmi, nəzəri ədə biyyata əsaslanan tarixən orijinaldır, bu günki dəyərinə görə aktualdır. Hansı tipoloji uyarlıqlar üzə çıxarılıb və bunlar hansı miqyasda incələnib sualına qısa cavab: süjet və kompozi siya oxşarlıqları dastan qəhrəmanlarının mifik doğuluşu, 6 hiperbolik həyat və fəaliyyəti, baş qəhrəmanların yer üstündə, yer altı dünyada (bəzən qürbətdə), göy sferasında dönüb-dolaşması, kainatın qatlarına yollar, dağlar yaxa sında, düzənlik çöllərdə, axar çaylar qırağında yurdlar, yaşayış məntəqələri, dərin ucsuz-bucaqsız, keçilməz də nizlər mühiti - bütün bunların ibtidai təfəkkürə söykənən mifoloji mənşəyi. Dastanlarda sehrin təsir dairəsi. Sehrli at, sehirli qılınc, sehirli ox-yay və əsa, şər qüvvələrin alda dıcı çevrilmələri (başqa xilqətə), xeyir qüvvələrin qu qu şuna, Simruğa dönümləri. Rəng çalarlarının rəmzləri, ən çox qara və ağ rəng, qara buğa (qaranlıq dünyanın ziyan- kar heyvanı), ağ qu (göylərin xeyirxah qızları - sonrakı Hürülər), ağ evlər - xanlığa kübarlığa məxsus evlər və təzə çadırlar, qara evlər-köhnə çadırlar və qara camaata məx sus aullar. Müəllif bunları tarixən ən uzaq keçmişlərdən orta əsr lərə qədər ardıcıl izləyir, mifik doğuluşun və hiperbola əzəmətinin «Ural batır»a nisbətən getdikçə azalması, zə ifləməsi, bəzən eyham kimi qalması prosesini göstərməklə «Ural batm»m ilkin koloritini saxlamağa nail olur. «Ural batır»ın daşqından salamat qalmış ər-arvad tipi və onla rın törəmələrilə «Oğuz Xaqan», «Maaday Qara» əcdad və törəmələri arasında hərtərəfli fərqlər görən müəllif, bu qə dim dastanlardan orta əsr dastanlarına, məsələn «Kitabi- Dədə Qorqud»a keçəndə orta əsr dastanlarındakı məişət, dəb, həyat tərzi, insanların qarşılıqlı münasibətləri baxı mından da yeni cəmiyyət quruculuğu, yeni dünyagörüşü, yeni əxlaq görüşü və s. tiplərini fərqləndirib, uzaq keçmiş dən gələn ənənənələrin dəyişmə və yaşama şərait və im kanlarını fərqləndirir. Dastanlarda səcdə və pərəstiş obyektlərinə münasibət, döyüş atına, qılınca, daşa-qayaya, dağlara, axar sulara, ağaca dərin pərəstiş, «Ural batır»da çöx güclü olduğunu, Günəşin və Ayın Samraunun (Simurq) arvadları kimi şəxsləndirib onlardan doğulan Humay və Ayxulunun in 7
san övladma ərə verildyini mifik təfəkkür əlamətləri kimi səciyyələndirirsə də, nəsil artımında Humayın pərilərə xas himayəliliyini də görür. O, Göyün şəxsləndirilmiş Günəşi və Ayı ilə «Oğuznamə» arasında bir varislik tapır. Eləcə də «Ural batır» ilə Altay yaradılış dastanlarında ortaqlıq görür. «Ural batır»dan orta əsr dastanlarına ge dən ənənələrdə hiperbolanm xeyli azadlığını, qadın cən- gavərliyinin «Ural batır»a nisbətən «Maaday Qara»da çox zəiflədiyini doğru müşahidə edir. «Ural batır»dan so nrakı qəhrəmanlıq dastanlarında törəyən yeni qəhrəman lar nəslinin də, döyüş atlarının da boy-buxunca xırdalan dığını, əvvəlki cəngavərlərin gücü nisbətində nəsillərin gücünün azaldığını, əvvəlki 70 batmanlıq qılınc əvəzinə «Kitabi-Dədə Qorqud», «Manas», «Alpamış», «Ko roğlu» və ya «Kor oğlu» versiyalarında qılıncın çəkisinə görə yox, hazırlanması keyfiyyətinə (Misri qılınc) görə fərqləndiyini gözdən qaçırmır. Pərəstiş obyekti olmuş qadınlar, canlılar, silahlar və s. dastanlara dair tədqiqatlarda qismən səpələnmiş halda dır. Nəzakət Hüseyn qızı belə tədqiqat əsərlərinin qədir- qiymətini bilməklə yanaşı onları sistem şəklində, ardıcıl olaraq izləmişdir. Müəllifin dastan tipologiyası baxımından «Ural ba- tır»da bədii dil tipologiyasını araşdırması türk dastanları na həsr edilmiş tədqiqatlar içərisində mətn müqayisələrinə əsaslanan qiymətli fəsildir. Müəllif mövzunu bütövlükdə öyrənib, dastan yaradıcı lığının inkişaf tarixinə əsasən onların tipologiyası haq qında elmi və təcrübi əhəmiyyəti çox olan kamil əsər ya ratmışdır. Pənah Xəlilov, F.e.d., professor (BDU, «Türk xalqları ədədibiyatı» kafedrasının müdiri) 8
Məlumdur ki, türkdilli xalqların məskunlaşdığı ərazilərdə vaxtaşın müharibələr, basqınlar olmuş, bu viranedici mühari bələr nəticəsində sərhədləri daralmış, bəzən şan və şərəfi tap- tanmış, mədəniyyəti, dili və dini, adət-ənənəsi zərbələrə məruz qalmışdır. Lakin dil və folklor adlanan iki varlıq yad təsirlərə sinə gərmiş, türkdilli xalqların özünəməxsus mədəniyyətini, adət-ənənələrini, həyat tərzini saxlaya bilmişdir. Bu baxımdan dastanlar, o cümlədən də zənginliyi, qeyri-adiliyi və orijinallığı ilə seçilən «Ural batır» dastanı xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Müəllifin «Qədim türk qəhrəmanlıq dastanlarının tipo logiyası» («Ural batır» əsasında) əsərində hər şeydən əv vəl diqqətimizi çəkən türk mənşəli dastanların tipoloji təhlili, onların eyni kökdən olması, oxşar və ortaq ədəbi- bədii faktların təsdiqlənməsi, dastanların tarixi etnoqra fik, coğrafi, ictimai-siyasi və fəlsəfi baxımdan fikir süzgə cindən keçirilməsi olmuşdur. Müəllif haqlı olaraq göstərir k,i, «Qədim türk qəhrə manlıq dastanlarının tipologiyası» mövzusu Azərbaycan folklorşünaslığında ilk dəfədir belə əhatəli tədqiq olunur. Həqiqət naminə deyək ki, bu tədqiqat dərinliyinə və əhatə dairəsinə görə elə Başqırd folklorşünaslığı üçün də təzədir. Əsərdə biri-birindən maraqlı' olan dörd fəsil, bir neçə bölmədən, giriş, nəticə və istifadə olunmuş ədəbiyyatın geniş siyahısı yer almışdır. Dilinin ravanlığı, fikir aydın lığı, mülahizələrin məntiqliyi ilə seçilən əsərdə «Ural ba tır» əsas obyekt kimi götürülmüş, «Bilqamıs», «Avesta», «Mahabharata», «Altay yaradılış dastanı», «Maaday Qa ra», «Kitabi - Dədə Qorqud», «Alpamış», «Manas» və s. ilə tipoloji təhlil aparmış, qənaətbəxş nəticələrə gəlinMiş- dir. Tədqiqata cəlb olunan və həllimdə demək olar ki, nail olunan probblemləri aşağıdakı kimiiqruplaşdırmaq olar: 1.
«Ural batır» dastanının mənşəyi, formalaşması və təkamülü. 9
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|