Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Xeyrin;
- Uzun müddət bir-birindən avrı düşmiiş türk soylu xalq ların birləşməsi, iqtisadi, siyasi mənəvi çəhətdən qırılmaz
- I Fəsil «URAL BATIR» DASTANININ MƏNŞƏYİ, FORMALAŞMASI VƏ TƏKAMÜLÜ. L l. « ir a l batır» dastanıma zamanı
«Qədim türk qəhrəmanlıq dastanlarının tipologiyası («Ural batır» əsasında)» mövzusu ilk dəfədir ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında tədqiq olunur. Bununla yanaşı, ge- nişliyinə və dərinliyinə görə tədqiqat Başqırd ədəbiyyat şünaslığı üçün də yenidir. Araşdırmada təhlilə cəlb edilmiş dastanlar tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif aspektlərdə işlən məsinə baxmayaraq, onlar tipoloji cəhətdən tədqiq olun mayıblar. Bu əsərdə türk dastanları haqqında hər hansı istiqamətdə aparılmış araşdırmalardan, orijinal və dəyərli müddəalardan mənbə kimi istifadə edilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarından B.Abdulla, H.Araslı. Ə.Dəmirçiza- də, P.Əfəndiyev, Q.Paşayev, Ə.Sultanlı, M.Seyidov, M.Təh masib, P.Xəlilov, M.Həkimov, Ş.Cəmşidov; başqa türk xalqları ədəbiyyatının tədqiqatçılarından: B.Mikayıl, Z.Defi ne, Ç.Övliya, M.Erkin, A.İnan, O.Ş.Gökyay, B.Ögəl, A.Mirbədəlov, V.Bartold, N.Zaripov, İ.Dyakonov, V.Jir- munskiy, A.Kireyev, V.Propp, A.Saqalayev, M.Saqitov, V.Radlov, İ.Surazakov, S.Xarisov və b. əsərləri mövzunun işlənməsində istiqamətverici funksiya daşımışdır. Tədqiqatçılar tərəfindən müxtəlif münasibətlərdən təd qiq edilən bu dastanların bir problem kimi tipoloji təhlili tarixin indiki mərhələsində zəruri və aktualdır. Monoqrafiyada mövzuya konkretlik gətirmək üçün süjetinə görə daha qədimlərlə səsləşən, ilkinliyi ilə seçilən türk dastanı «Ural batır» əsas obyekt kimi götürülmüş dür. Tipoloji araşdırma baxımından «Bilqamıs», «Aves- ta», «Mahabharata», «Altay yaradılış dastanı», «Maa- day Qara», «Köqüdey», «Kitabi-Dədə Qorqud», «Alpa- mış», «Şan qızı», «Manas» və s. süjet analogiyasına görə dünya xalqlarının nağıl və əsatirlərinə müraciət edil mişdir. Əsərdə ən çox türk xalqlarına məxsus həyat və bədii tə fəkkür analogiyasının, süjet bənzərliklərinin ən incə deta lını belə tipoloji təhlilə cəlb etməklə, onların ortaq, oxşar və bir-birindən fərqlənən xüsusiyyətləri mətnlər əsasında 22 faktik sübutlar və elmi-nəzəri dəlillərlə incələnmiş və müvafiq nəticələr əldə edilişdir. Elmi-nəzəri dəlillər kimi isə tipologiyaya cəlb edilmiş dastanların məxsus olduğu türk xalqları mifologiyasına, folkloruna, tarixinə, ədəbiyyatına, dilinə və s. dair müxtə lif tədqiqatçıların araşdırmaları və onların elmi qənaətləri əsas götürülmüşdür. «Qədim türk qəhrəmanlıq dastanlarının tipologiyası («Ural batır» əsasında)» mövzusu tədqiqata ilk dəfə cəlb olunduğu üçün qaldırılan və həll olunan bütün problemlər yenidir. Həmin problemlər aşağıdakı istiqamətlərdə qru- plaşdırılmışdır: - «Ural batır» dastanının mənşəyi, formalaşması və təkamülü araşdırılır. - Başqırd torpağında ilk insan və onun törəmələri süje tinin başqa yaradılış əsatirləri ilə analogiyasından çıxan elmi nəticələr göstərilir. - «Ural batır» dastanında ilk başqırd ailəsinin ibtidai məişəti və dünyagörüşü tipoloji təhlil fonunda araşdırıb milli və ümümtürk məzmunu incələnir. - «Ölümsüz həyat» üçün iki qardaşın «əbədiyyət suyu» axtarışı və bunun xalq fəlsəfi baxımından analogiyaları izlənilir. Bu axtarış çətinliklərinə məhz qəhrəmanlıq das tanları ölçüsündə estetik tələblər müəyyənləşdirilir. Ən qədim: «Bilqamıs», «Mahabharata», «Maaday Qara», «Köqüdey», «Kitabi-Dədə Qorqud», «Alpamış» və s. dastanlarla bənzəyişi və son nəticədə hər abidənin özünə məxsusluğu üzə çıxarılır. - «Ural batır» dastanında təsvir edilən Göylərin xeyir xah qüvvələrinin (Günəş, Ay, Samrau, Hümay, Ağboz at), eləcədə kiçik qardaş Uralın timsalında Xeyrin; Əzrə- kə, Qəhqəhə, Zərkum, Qatil, böyük qardaş Şulgen, divlər, ilanlar və s. timsalında Şərin əzəli-əbədi mübarizənin «Avesta» və başqa türk abidələrinin analoji inikası tutuş durulur.
23 - Dastanda atın, buğanın, qu və Simruq quşunun, divlərin, ilanların, əjdahaların arasındakı konflikt, xeyir şər qüvvələrin zidd qütblərdə dayanması səbəbləri, onla rın rəmzləri, sehrin rolu açıqlanır. «Ural batır» mənzum dastanının şeir quruluşu, bədii şişirtmə (hiperbola) özünəməxsusluğu analoji volla fərq ləndirilib, tədqiq edilir.
Əsər qoyulan problemlərlə əlaqədar qədim tıırk das tanları barədə məlumat əldə etmək istəyən tədqiqatçılara, ali məktəb tələbələrinə, ümumiyyətlə, bu sahə ilə maraq lanan folklorşiinaslara müəyyən istiqamət verə bilər. Lyni zamanda mifologiya və folklor kurslarının tədrisində bir mənbə kimi istifadə edilə bilər.
Süjet şaxələrinin çoxluğuna və onların vəhdətinə, zən gin məzmun tutumuna görə qədim türk qəhrəmanlıq das tanları arasında epik monumentallığı ilə seçilən «Ural ba tır» abidəsinin yazılı mətni keçən əsrə məxsusdur. O. yad daşdan-yaddaşa köçürülərək (1910) başqırd xalqının məşhur folklorşiinası M.Branqulov tərəfindən Orenburq qubernasiyasının İtkul vilayətinin İdris aulundan sescnçi Qabitiıı və həmin vilayətin Kiçik İtkul aulundan sesençi Xamitin söyləməsindən qələmə alınmışdır1. Məhz bu sə bəbə, yəni, gec yazıya alınmasına görə hələ geniş elmi- tədqiqat obyekti olmamışdır. «Ural batır» abidəsi Başqırd xalqının qədim tarixini, adət ənənəsini əks etdirən qiymətli məxəzdir. Bu abidənin dəyəri başqa tiirk xalqlarının qədim dastanları ilə tipoloji təhlil zamanı aşkarlanacağını nəzərə alaraq, tədqiqatın məhz bu istiqamətdə aparılmasını zəruri saymaq olar. Belə tipoloji təhlil «Ural batır» abidəsinin zaman daxi lində yerini müəyyənləşdirməyə imkan verir. Ümumiyyətlə, yazılı surətdə mövcud olmayan hər hansı bir dastanın yaranma tarixi haqqında dəqiq fikir söyləmək çətindir. Lakin belə dastanlar xalqın tarix ba xımından həyat tərzini əks etdirən, məzmununa görə həm də tarixi əhəmiyyəti olan və bizi uzaq keçmişə aparan qə dim abidə dəyərində qiymətləndirilməyə layiqdir. Dasta nın yaranma tarixi haqqında tədqiqatçılar arasında fikir müxtəlifliyi mövcuddur. Belə ki, tədqiqatçı A.N.Kireyev bu dastanın ibtidai icma quruluşunun dağıldığı (bu dövrə 1 Başkurt xalık epası. Москва. 1477, стр. 12. (Buradan verilən о х а п ф п п sahibləri mətn daxilində göstəriləcək). 25
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|