Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
təfəkkürünün təsdiqi kimi meydana çıxmışdır. Əgər «Ural batır» dastanında daşqın, təbii fəlakət nəticəsində divlər, əjdahalar ölümün rəmzi kimi çıxış edirlərsə, türkmənlərin «Köneurgenc minarası» əfsanəsində əjdahaların ölümün rəmzi kimi hansı səbəbdən çıxış etməsi bir qədər qaranlıq dır. «Padşah oğlu Sıyaxat aldanaraq gözəl qız şəklində qarşısına çıxan Yuvxa ilə evlənib, padşah olur. Sonradan bu qızın bədəninin soyuqluğundan şübhələnən Sıyaxat vəzirdən bunun səbəbini soruşanda onun təklifi ilə arva dını gecə güdür. Görür ki, arvadı yerində durub şəhərin şərq cəhətindəki təpəyə sarı gəlir. Orada başına torpaq ələyib, ağ rəngli yuvxaya çevrilir. Bir tərəfdən də qara rəngli əjdaha peyda olur, insanları yemələri, yoxsa onların çoxalmaları üçün hələ bir az da gözləmələri barədə məsləhətləşirlər.»1 Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, bu ölüm mühari bələr, aclıq, təbii fəlakət, və s. nəticəsində yarana bilər. Əjdahanın, divin, quraqlığın atributu kimi çıxış etməsi faktına dastan və nağıllarda, habelə folklor nümunələ rində daha çox rast gəlmək mümkündür. Nağıl və das tanlara əsasən demək olar ki, xalqı susuzluğa mübtəla edən divlər, əjdahalardır. Onlar suyun qarşısını kəsərək böyük qurbanlar bahasına xalqa bir içim su verirlər.2 Bu süjetin analogiyasını dastan və nağıllarda izlərkən belə bir simvolik anlam hasil olunur. Bildiyimiz kimi şor sulu göllər, dənizlər açıq, düzənli yerlərdə olursa, şirin sulu çaylar, bulaqlar dağlardan, qayalardan axır. Həmin dağ və qayaların arxasında gizlənən şirin sulu çay və bulaqla rın insanlara çatdırılması zamanı dağ-daşı çaparkən məhv olan igidlərin animist görüşlü insanlar tərəfindən «qur ban» kimi, suyun qarşısını kəsən dağ və qayanın isə bəd heybət div kimi təqdimidir. 1 Əzrayıl bilen Qaııp. Aşkabad, 1967, səh. 129 2 Azərbaycan nağılları. Məlikməmməd. Bakı, 1978, Başkort xalık əposu. Moskva. 1977 və s. 1 1 4
«Ural batır» dastanında da əbədi həyat çeşməsi məhz divlərin diyarındadır. Deyeii padşah erendə, Əytələr, ber şişmə bar, Şurıan hıu eshe keşe, His tə ülməy yəşəy, ti, (s.,61-62) Mənasr. «Div padşahın yerində (torpağında), deyirlər bir çeşmə var. Bundan insan su içsə, heç vaxt ölməz, ya şar, - deyirlər.». Sonradan məlum olacaq ki, bu ədəbi həyat çeşməsinin sirri içməyə yararlı olmasındadır. Zaman-zaman acı, şor sulardan əzab çəkən insanlar təbiətə həyat verən, şirin su yun təbii xüsusiyyətlərini olduğu kimi dərk edə bilmədik ləri üçün məsələyə əsatiri görüşləri çərçivəsində rəng vermə yə çalışmışlar. Neçə-neçə igidin insanları və təbiəti su suzluq bəlasından qurtarmaq məqsədilə yola çıxaraq, təbii fəlakət nəticəsində həlak olması, geri dönməməsi hadisəsi ibtidai təfəkkürlü insanları dəhşətə salaraq, onların tərəfin dən div, əjdaha kimi mənfi, mifik obrazların yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Eyni zamanda təbii hadisələrin: soyu ğun, qışın, şaxtanın, baharda iqlimin dəyişməsi nəticəsində donmuş suların çağlayaraq daşmasının sirrinin əsl mahiy yətini qavramaqdan çox-çox uzaq olan ibtidai təfəkkürlü insanlar bu hadisələrin səbəbini özlərinin başa düşdükləri səviyyədə, şər qüvvələr (divlər, əjdahalar) tərəfindən törə dildiyinin sadəlövcəsinə izahına çalışmışlar. Bu süjet «Mahabharata» əfsanəsində də öz mifikliyi ilə diqqəti cəlb edir. İnsana güc, qüdrət verən gölə məhz rak- şaslar tərəfindən nəzarət edilir. Oraya heç kəs buraxılmır. Lakin qoçaq, şir biləkli Bhimasana rakşaslara qalib gələ rək göldə çimmək səadətinə nail olur.1 1 Mahabharata. Bakı. 1988, s.9l 115
«Ural batır» dastanında yeraltı şər dünyanın təmsilçi lərindən olan ilan (əjdaha) Altay yaraddış dastanında şey tanın sözünə uyduğuna görə Allah tərəfindən insanın düşməni kimi lənətlənir. «... Şimdi sen de Erlikden bir parça oldun»- deyib, yılana verdi ilk cezanı, İnsanlar sene düşmen olsun, seni görünce vurup, ezip öldürsünler!..- dedi»1. Xalq arasında «ilanın ağma da lənət, qarasına da», «İlanı görənə lənət, görüb öldürməyənə lənət, öldürüb basdırmayana lənət» kimi zərb-məsələləri ilanın şər qüvvə kimi insanın düşməni olması fikrini tamamlayır. Düşməni də mütləq məhv etmək lazım gəlir və tibbi nöqteyi-nəzər dən ilanın sümüklərinin zəhərindən dəhşətli ziyankar ol duğunu nəzərə alan babalarımız onu basdırmayam da lənətləyir. İlanın namərd, insan düşməni olması süjeti türkmənlə rin «Qısqanc bay xem yılan» nağılında da təsvir olun muşdur: «Bir gün bəy Xivəyə mal dalınca gedəndə yolda qəfəsə salınmış ilana rast gəlir, açıb ilanı azad edir. İlan onun boğazına sarılır. Bəy deyir: - Sen nəme meni böyla xorlayırsın. Men sana пате
- Vay, vay bay ağa, yaxşılığa yamanlıqdır, san bunu bilmirsənmi? -deyir». «Ural batır» dastanında yeraltı dünyanın şər qüvvələ rinin təmsilçilərindən biri də Əzrəkədir. Əzrəkə Şumer dastanmdakı Yereşkikal, Altay yaradılış dastanında Er- 1 N.Scpetçioğlu. Türk dastanları. İstanbul. 1976. səh.20. 2 A.Baymıradov. Xayvankır xakındakı türkmen eretikleri. Aşxabat. 1986, səh.220 11 6
lik, «Maaday Qara»dakı Erlikbiy, «Kitabi-Dədə Qor- qud»dakı Əzrayıl, «Mahabharata»dakı ölüm Allahı Yama, «Şan kızı» dastanmdakı Şürəli, Albastı kimi in sanlara ölüm hazırlayan obrazlardan öz xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Sadalanan dastanlardakı mifik obrazlar yeraltı dünyanın hakimidirlər və insanlara ölüm hazır layırlar. Bu dastanlarda insanların onlara qarşı mübarizə sini, xəstəliklər, təbii fəlakətlər qarşısında aciz qalaraq, çıxış yolu axtaran və məsələnin əsl mahiyyətini dərk et məyən ibtidai insanın əsatiri baxışı kimi səciyyələndirmək olar. «Ural batır» dastanmdakı Əzrəkə isə şər qütbündə dayanmasına baxmayaraq, o, ölüm allahı kimi çıxış etmir. Mifik süjetli dastanlardan məlumdur ki, ölüm Allahı (Əz- rayıl, Erlik) ölüm göndərir.Bu ölümü də vasitəçilər (əj daha, div və s.) həyata keçirir. Demək, Əzrəkə o biri das tan və əfsanələrdəki ölüm Allahlarından fərqli olaraq, ölümü göndərən yox, vasitəçi kimi çıxış edən şər qüvvədir. O da Qəhqəhə, Zərkum, ilanlar və Şulgenlə birlikdə xeyi rə qarşı mübarizə aparır. Dastandakı təsvirdən aydın olur ki, Əzrəkə dəhşətli dərəcədə yekə, bədheybət bir əj dahadır. Ölərkən onun cəsədindən Yamantau1 ələmə gəlir ki, bu dağ da şirin sulu çayın qarşasım kəsdiyi üçün in sanlar əlamətinə görə onu «pis dağ» adlandırıblar. Gör kəmli tədqiqatçı A.S.Mirbədəlov Əzrəkənin çox gözəl təsvirini verir: «Азрака-демоническое существо, див... Он скорее напоминает сказанного чудовищного аждаху- змея башкирских древних народных поверий, который через 500 лет превратился в ещё более страшную змею Иувху. Змеи приносят людям страшные беды: опаляют землю водой, губят скот» (s., 17) Aydın bir həqiqətdir ki, su basqının, odun, alovun nə dən törəndiyini dərk edə bilməyən, bu hadisələr nəticə sində son anda canlıların, təbiətin məhv olduğunu görən 1 Cənubi Uralda dağ massivi. 1 17
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|