Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
qədim insan həmin hadisələri öz dünyagörüşü səviyyə sində mifik formada canlı təsəvvür edərək, onlara qarşı mübarizə aparmışlar. «Ural batır» dastanında təsvir edilən xeyir və şər mübarizəsi Zərdüştiliyin abidəsi olan «Avesta» ilə səsləşir. «Avesta» abidəsi bütünlükdə xeyir və şərin mübarizəsini əks etdirən bir güzgüdür. Mübarizənin xeyir qütbündə Ahura-Mazda (Hörmüz), şər qütbündə isə Anqramaniyu (Əhrimən) durur. Bu mübarizənin təsvirinə daha çox «Qatlar»da təsadüf olunur. «Avesta»da baş Allah Ahura-Mazda və onun müqəd dəs, sitayişə layiq saydığı suyun və bərəkətin Allahı Ard- vi-Sura, Günəşin, ruhun, təmizliyin, ölməzliyin Allahı Mitra müharibə və sülh Allahı qüdrətli Vertraqna (Bəh rəm), xoşbəxtlik və tale Allahı Aşi və s. xeyiri təmsil edə rək, şər Allahı Anqramanyunun vasitəçiləri divlər, əjda halar, ilanlar, üç başlı Dahaka ilə daim mübarizə aparır və insanları onlardan xilas etməyə, onların şərindən uzaq laşdırmağa çalışırlar. Ahura-M azda insanlar arasında xeyri təmsil etmək üçün Zərdüştü Peyğəmbər seçib, onlara düzlük, doğruluq, mərdlik və s. sifətləri aşılamağı tapşırır. «Avesta»da ən dəhşətli hal sayılan yalançılıq pislənir, yalan danışanları şər ruhların daşıyıcıları kimi qiymətlən dirərək, lənətləyirlər. Ahula-Mazda yalanı yenə biləcək və bununlada şər qüvvələrə qalib gələ biləcək yeganə yol kimi doğluçuluğu təbliğ edir. Zərdüşt Ahura-Mazdadan yalançıya kimin qalib gələ biləcəyini soruşanda, o deyir: «Düz danısan yalançıya qalib gələ bilər»1. Ahura-M azda onun 20 adını (əzəmət, güclü, düzgün lük, yaxşılıq, ağıllı, bilikli, ilahi, qüvvət, pislikdən kənar, hər şeyi oxuyan,hər şeyi görən, məlhəm edən, yaradan və 1 Авеста.Душанбе. 1990, стр.19. 118 s.) yadma salan və tez-tez təkrarlayan insanlara heç vaxt pislik oxlarının, daşlarının, baltalarının dəyməyəcəyinə söz verir. «Ahura-Mazda deyir ki, kim mənə sitayiş etsə, 20 adımı desə, mənim adlarım onları Anqramanyunun adamlarından hifz edəcək»1. Göründüyü kimi bu adlar insanlar üçün bir növ əxlaq normativi funksiyası daşıyır. Allahın bu müqəddəs adla rını yaddaşına həkk edən şəxs heç vaxt şər qüvvənin da şıyıcısına çevrilə bilməz. «Avesta»da eyni zamanda ölkə ləri viran qoyan, insanlığa əzab verən müharibə pislənir. «Üç başlı Dahaka-İlan böyük qurban verərək Ardvi-Su- radan elə bir dilək diləyir ki, 7 ölkəni insansız qoya bilsin. Lakin Ardvi-Sura ona elə bir uğur vermir»2 * Buradan belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, Dahaka-İlan öz vəhşi xüsusiyyəti ilə dəhşətlər törədən, insanları məhv edən, ədalətsiz müharibələrin simvollaşmış obrazı kimi verilib. Ardvi-Sura öz əməlləri ilə divlərin xidmətçisinə çevrilmiş yalançıların qurbanlarını və bir də gün batan dan sonra edilən sitayişləri qəbul etm iri Maraqlı haldır ki, indinin özündə də xalq arasında günün batması «şər
də «Ural batır» dastanında div eyni zamanda qaranlığın rəmzi kimi də çıxış edir. Divin qaranlığın rəmzi kimi ve rilməsi daha çox «Günəş-Yəştdə» nəzəri cəlb edir. Günə şin çıxması ilə qaranlığın çəkilməsi; divin, şər ruhların məhv olması kimi səciyyələndirilir.4 «Günəş-Yəştdə» həyatın canlanması, torpağın isinməsi, Günəşin çıxması ilə əlaqələndirilir. Günəş çıxanda divlər məhv olur5. «Avesta»da div həmçinin qışın, soyuğun simvolu kimi də çıxış edir. Bu abidədə Günəş yazın, div isə qışın rəmzi- 1 Авеста.Душанбе 1990 səh. 14-15. 2. Yenə orada, səh. 28-29. 1 Yenə orada, səh. 40. 4 Yenə orada, səh. 51.. 5 Yenə orada, səh. 50. 11 9
dir. Günəşin çıxması yazın gəlməsinə, divin məhv olması isə soyuğun, şaxtanın ömrünün sona yetməsinə işarədir. «Avesta»da namərdlik kimi sifətlə barışmazlıq möv qeyi ön plandadır. Burada söz verib, sözündən qaçan şəxs lənətlənərək Anqramanyu ruhunun daşayıcısı kimi qiy mətləndirilir. Onlarla mübarizəni Ahura-M azda müqəd dəs Allah Mitraya tapşırır. Mitra da onlara qarşı çox amansız olur1. Xeyir və şər mübarizəsinin əsatiri təsviri Altay dastan larında2 da əksini tapmış haldır. «Altay yaradılış» dasta nında ilahi qüvvə olan Tanrı (Qara xan) ilə, əməllərinə görə yeraltı dünyanın sahibi funksiyasını yerinə yetirən Erlik (şeytan) arasında bu mübarizə daha kəskin xarak terdədir. 3elə ki, bu dastanda Erlik Tanrının yaratdıqla rının qəlbinə yol taparaq onları ölümlü edir. Buradan da onların mübarizəsi başlayır. Bu süjet dini rəvayət forma sında Bibliya və Quranda analoji halda əks olunmuşdur. «Altay yaradılış» dastanında xeyir və şər mübarizəsinin əsatiri kökü daha qədimlərlə, dərin qatlarla bağlıdır. Çünki «Altay yaradılış» dastanında bu mübarizə təkcə Tanrı ilə şeytan arasında gedirsə və bunun da nəticəsində şeytanın sözünə uyan ilk insanlar ölümlü olaraq, yerə en dirilirlərsə, tədqiqata cəlb etdiyimiz dastan və nağıllarda artıq yer adamları mövcuddur. Bu dastanda insanlar əməllərinə görə yeni-yeni təbəqələşirsə, yəni şeytana uyan onun adamları (şər), tanrı kimi olanlar isə tanrı adamı (xeyir) deyə ilk bölgü gedirsə, tədqiqata cəlb edilən dastan və nağıllarda isə artıq yer insanlarının özlərinin bu müba rizədə iki qütbə ayrıldıqları müşahidə olunur. Başqa bir Altay dastanı «Maaday Qara»nm xaqanlıq dövrünün məhsulu olduğuna baxmayaraq, buradakı xeyir və şər mübarizəsi öz mifik anlamında qalmaqdadır. Əgər «Maaday Qara» dastanında xeyir qütbü göy tanrılarının 1 Авеста.Душанбе 1990, səh. 52. 2 Altay yaradılış dastanı. «Maaday Qaıa», «Köqüdey» 120
başçısı Ülgen, Altay Ezzi (sahibəsi), Qaya dişli at, Göy inək, yer adamlarından; Maaday Qara, onun nəsli və oğlu Köqüdey Merqen təmsil edirsə, şər qütbündə isə Erlik, onun qızı Qara Taadi, kürəkəni Qara Qula, onlara xidmət edən Qara nər, qara buğa, ilan, dəvə, balina, yeddi qurd, ayı və s. dayanır. Bu mübarizədə xeyirin qələbəsinin tam təminatçısı Altay Ezzi ilə qaya dişli atdır. Bunlardan bi
enərək şər qüvvələri yenə biləcək qəhrəmanı bəsləməklə məşğul olur və son nəticədə onun göstərişi ilə qəhrəman xeyirin qələbəsinə nail olur. İkincisi isə zoomorfik obraz olan qaya dişli at qəhrəmanı çətin sınaq və mərhələlərdən keçirərək onun son məqsədə çatmasında xüsusi rol oy nayır. Bu süjetin tipoloji müqayisəsi zamanı «Ural batır» dastanı ilə təhlilə cəlb edilmiş dastanlar arasında ciddi bir fərqin olduğu aşkarlanır. Əgər «Ural batır» dastanında göylərin xeyir və yeraltı dünyanın şər qüvvələrinin müba rizəsi anlamında göyləri təmsil edən Gün, Ay onların öv ladları Humay və Ayxulu (quşlar, mələklər) yəni, göy əcramı, yeraltı dünyadakı divlər, ilanlar şər ruhların da şıyıcıları anılırsa, başqa dastanlarda bunlardan əlavə bir başa Tanrı, Ülgen, Yeraltı dünyanın sahibi Şeytan, Erlik arasında mübarizənin təsviri var. Nəticə olaraq demək olar ki, «Ural batır» cəmiyyəti, mühiti heç bir din və eti qad növü tanımır. Buna görə də onların təsəvvüründə hə min dini və ya etiqadı özündə etiva edən obrazlar forma laşmayıb. Onların dünyagörüşündəki mifiklik abidənin daha qədim olduğunu deməyə bir daha əsas verir. Ümumiyyətlə, xeyir və şər konflikti ta qədimlərdən, yəni ilk dövrlərdən bu günümüzə qədər formalaşaraq gə lən bir süjetdir. Bu problemin ən qədim ağız ədəbiyyatı nümunələrindən tutmuş müasir əsərlərə qədər bir yol keçməsi dünyanın bu ikilik üzərində qurulduğunu təsdiq edir. Dahi şairimiz Nizami Gəncəvi bu konfliktin həllinə bütün əsərlərində dönə-dönə müraciət edərək, öz müdrük 121
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|