Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
masına səbəb olmuşdur. Eyni zamanda onun müqəd- dəsləşdirilməsində rənginin də mühüm əhəmiyyəti var. Belə ki, ağ rəngin müxtəlif türk xalqlarının əfsanələrində tanrıya məxsusluq,1 qaqauzlarda - doğru, həqiqi2,başqırdlarda - yaxşı, ədalətli (s. 164) və s. mənalarında işlənməsi müşahidə edilir. Qədim əfsanələrə görə dünyanın «Ağ ana» yaratmışdır3. Üçüncü zoomorfık quş obrazı isə Ayxuludur ki, o da Ayın atributu kimi çıxış edir ( bu barədə bax: «Dastanda göylərin xeyirxah və yeraltı dünyanın şər qüvvələri ara sında əzəli-əbədi mübarizənin təsviri» bölməsinə). M ifik vasit ələr: «Ural batır» dastanında sehrli əşyala rın mövcudluğu, bu abidənin arxaikliyini göstərən amil lərdəndir. Bir çox əsatirlərdə olduğu kimi bu sehrli əşya lar qəhrəmana məqsədinə qovuşmasında bir növ vasitəçi, yardımçı rola malikdirlər. Bu sehrli əşyalardan «çubuğu» Ural öz qəhrəmanlığı sayəsində ilanlardan (əjdahalardan) əldə edirsə, sehrli qılıncı Humay ona bəxş edir. «... Qəhrəmana sehrli əşyaların bağışlanması kimi süjetlərin genetik kökü nəsil və tayfa himayəçisi haqqında təsəvvürlərlə bağlıdır»4 Əsatir və dastanlara ötəri bir nəzər salmaqla sehrli çu buğun şər qüvvələrin əlində xeyirə qarşı bir vasitə oldu ğunun şahidi olarıq. Bu da əski insanın dünyagörüşünə xas xüsusiyyətdir. Dastanda təsvir edilən daşqının, selin baş verməsinin, ildırımın çaxmasının təbii mahiyyətini an lamaq iqtidarında olmayan mifik təfəkkürlü insanlar bu hadisələrin hansısa bir şər qüvvə tərəfindən sehrli əşyalar la törənməsi barədə öz dünyagörüşləri səviyyəsində anla mına, izahına çalışmışlar. (Bu barədə bax: «Xeyir və şər konflikti» bölməsinə). 1 Y akutların əfsanələrinə görə Tanrı ağappaq bir dağın başında oturur. ‘ Гагаузско-русско-молдавский словарь. Москва, 1973, стр. 19. Aksöz-həqiqətə doğru. 3 M.Seyidov. Göy, Q ara, Ağ rənglərin əski inamla əlaqəsi. Azərb. EA Xəbərəlri, (ədəb. Dil və inc. seriyası), № 2, Bakı, 1978, səh. 25. 4 Е.Д.Турсунов. Генезис Казахской бытовой сказки. Алма-Ата, 1973, стр. 63. 130 Sehrli qılınc isə nağıl və dastanlarda tamamilə başqa münasibətdən çıxış edir. Bu mənbələrdə sehrli qılıncın heç vaxt şər qüvvələrə məxsusluğu faktına rast gəlmək müm kün deyil. O, müqəddəs varlıqlar tərəfindən bəşəriyyətin nicatına çalışan qəhrəmana bəxş edilir. Bu qılıncların qarşısında şər qüvvələrə məxsus olan bütün sehrli vasitələr kəsərsizdir. Bu əsatiri siijet orta əsr qəhrəmanlıq dastanı olan «Ko- roğlu»ya qədər gəlib çatmışdır. Onun da misri qılıncının müqəddəs göylərdən qopub gələn ildırım parçasından düzəldilməsi1 barədə rəvayətdə də həmin mifik süjetin iz ləri duyulur. M.Təhmasib bu barədə yazır: «... Görün düyü kimi, Misri qılınc göydən düşmüş ildırım parçasın dan qayrılmışdır. Elə bu da bu sözün Misirlə bağlı mədəni əlaqələr tarixi kəsimindən daha qədim olan mənası, yəni göylə, günəşlə, işıqla, ildırımla, odla əlaqədar əsatiri mə nası haqqında düşünməyə, araşdırmalar aparmağa və yenə də ehtimal şəklində...mülahizə irəli sürməyə əsas ve rir. Qədim Azərbaycanda Ahuramazda qədər hörmətə, nifuza malik mahudlardan biri Mitr-Mehr olmuşdur... Mitr-Mehr işıq, paklıq, həqiqət, Allahı kimi Kiçik Asiya da və Rum imperiyasında da çox geniş yayılmışdır... bu eposda coğrafi məfhum olan Misirdən daha çox antro- pomorfik Mitr-Misı-Mehrləəlaqədardır»2 Koroğlunun qəhrəmanlığı, silahının qüdrəti onun haqqında bu cür rəvayətin yaranmasına səbəb olmuşdur. «Ural batır» dastanında sehrli qılınc Günəşə məxsusdur. Günəş isə onu atla birlikdə Humaya bağışlayır. Bu qılınc oda qarşı od, suya qarşı su olur. Onun qarşısında heç bir şər qüvvə və onların əlindəki sehrli çubuq duruş gətirə bilmir. Dastanda bu silah, yeri-göyü zülmətə salan, soy uqluq gətirən, ölüm yaradan şər qüvvələrə qarşı işlədilir 1 Azərbaycan xalq nağılları. Koroğlu. Bakı, səh. 57. 3 M .H.Təhmasib. Azərbaycan xalq dastanları (orta əsrlər). Bakı. 1972. səh. 143-145.
131 və son anda qəhrəmana qələbə qazandırır. Burada həmin sehrli qılıncın rəmzi məna daşıdığı aydın hiss olunur. Belə ki, «Ural batır» dastanında silah bu işığın, istiliyin, Günəş şüasının simvolu kimi çıxış edir. Məlum həqiqətdir ki, gecənin qaranlığını günün nuru yarır. Şaxtanın (qışın) soyuqluğunu günün (yazın) istisi qırır. Donmuş suların donunu günün şüaları parçalayır. Qışda ölmüş təbiət yazda günəş vasitəsilə canlanır, diri lir və s. Bütün bunları müşahidə edən və təbiət hadisələ rini anlamaq ehtiyacı duyan əski insanlarda bu hadisə lərin hansısa bir sehrli əşya tərəfindən törənməsi haq qında ilkin fərziyələr yaranmışdır. Bu süjetin analoji əksi hind əfsanəsi «Mahabharata»da da var. Burada da min-min şimşək saçan, günəş kimi parıldayan silah üç gözlü Allah Şiva tərəfindən Ərcunaya bağışlanır. Bura da Şiva Allahının çöhrəsinin qızıl kimi işıq saçması təsviri günəşi xatırladır. Eyni zamanda verdiyi silahın təsviri də Günəşin işığını, şüasını andırır. Şiva Allah si lahı verərkən deyir: «Yaxşı, istədiyini verirəm, ey qüd rətli qəhrəman. Ancaq bir şərtim var: Böyük ehtiyac ol madan gərək onu işlətməyəsən! Yadında saxla ki, in sanların bu silahdan xəbəri yoxdur. Hərgah ehtiyatsız lıq eləsən, o bütün dünyanı yandırıb külə döndərər, yer üzündə həyat məhv o lar...» 1 «Ural batır» dastanında mifik vasitələrdən biri də daş
baxımından əsas əhəmiyyət kəsb edir. (Bu barədə bax: «Ural batırın zamanı» bölməsinə). Buradakı daş «Ural batır» cəmiyyətinin hələ odu yeni-yeni tanıdığını göstərir. Daşın çaxmaqdaşı, yəni od törətmə xüsusiyyətindən bixə bər olan cəmiyyət, onun zərbindən, Əzrəkənin torpağında baş verən yanğından dəhşətə gəlirlər. Həmin mənzərəni seyr edən Ayxulu deyir: 1 M ahablıarata. Bakı. 1988, səh. 78. 132
Ul taş dinqez aşağa, Sorğap kitte yırakka, Əzrəkənen ilənə, Barıp töştö ber sakta, Erzə yarzı urtağa Yalkın sıktı hauağa! (s., 128) Mənası: O daş dənizi aşaraq, uzağa getdi, Əzrəkənin elinə çatıb, birdən düşdü, yer ortadan yarıldı, od qalxdı. Bu təsvir daşın od törətmə xüsusiyyətinin yeni-yeni aş karlandığım göstərir. Dastanda kiçik bir ştrixlə qeyd olu nan daş «Ural batır» cəmiyyətinin dünyagörüşünü təyin etmədə əsas əhəmiyyət kəsb edir. Daşa münasibət Altay dastanı «Maaday Qara»da əks olunur. Buradakı daşın təsviri «Maaday Qara» cəmiyyətinin daşın bir çox xüsu siyyətlərindən xəbərdar olduğunu göstərir. Düzdür, bura dakı daşın da mifik səciyyə daşımaısana baxmayraq,1 onun yerinə yetirdiyi funksiya bunu deməyə əsas verir. Köqüdey Merqenin ondan silah vasitəsi kimi (yəni onunla düşmənə, şər qüvvələrə qalib gələ bilir) istifadə etməsi nə zər diqqəti cəlb edir. Demək, «bu daş dünya selindən son ra «Ya da» adlanan sehrli daşın ən qədim prototipidir»2 Göründüyü kimi bu iki («Ural batır», «Maaday Qara») qəhərmanlıq dastanında olan daş təsvirləri onların biri- birindən hansı zaman kəsimində durduğunu deməyə müəyyən mənada şərait yaradır. 1 M aaday Qara. Altay kay çörçök. Moskva, 1973. Köqüdey Merqen doğularkən, onun sağ ovucunda 9 güşəli qara, sol ovucunda 7 güşəli boz daş olur. Bu da onun adi bir insan doğulmadığına işarədir. Bu daşlar vasitəsilə qəhrəman çox böyük fantastik formada düşmənə qalib gələ bilir. 2 P.Xəlilov Türk xalqları və şərqi slovyanların ədəbiyyatı. Bakı, 1994. səh. 121
133
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|