Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti NƏzakət hüseynova
Yüklə 1,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
Dastan boyu Uralın qeyri-adi gücə malik olduğunu göstərmək üçün mübaliğədən geniş istifadə edilmişdir. Qatilin döyüşə girən 4 batırı Uarlın zərbində yulaf ununa çevrilir. Olaktırğan batır za, On-talkanğa kalğan, ti Küzzən qəyep bulğan, ti. (s., 82) Mənası: Batırların hamısı, yulaf ununa çevrilib, deyir lər, gözdən itdilər, deyirlər. Dastanda Uralın gücünün hiperbolik təsvirinin müxtə lif çalarlarına təsadüf edilir. Məsələn, dastanda belə bir səhnə v u r :
«Humayın atı Ağboza sahib olmaq üçün 70 batmanlıq ağır bir daşı yuxarı (göyə) atmaq lazım gəlir... Ural daşa elə bir zərbə vurur ki, daş ox kimi göyə uçur. Səhər olur, günorta olur, axşam olur. Atılan daş geri qayıtmır. Axır ki, daşın qayıtdığını görüb Urala yalvarır lar ki, daşın yerə düşməsinə imkan verməsin, əgər düşərsə bizi məhv edər. Ural da daşı göydə tutub, şər qüvvə Əzrə- kənin ölkəsinə atır» (s., 126-127) Bu səhnənin təsvirindəki mübaliğə elə həddə çatır ki, hadisə inandırıcılıqdan uzaqlaşır. Dastanda mümkünlüyü təsəvvürə gəlməyən başqa bir hadisəyə nəzər yetirək. Bu hadisənin qeyri-mümkünlüyü ondadır ki, təsvir edilən səhnə insanın imkanı xaricində dir. Ural gölün dibindəki şər qüvvələri məhv etmək üçün onu içməyə məcbur olur. İçərkən divlər onun içərisinə daxil olaraq, ürəyini, ciyərini məhv edirlər. Ural kiilde hura, ti - Deyeüzər əskə tula, ti, Berem-berem Uraldın, Yerэк-haurun telə, ti. (s., 153) 138
Mənası: Ural gölü içdi, deyirlər, divlər içərisinə doldu, deyirlər, bircə-bircə Uralın, ürək, ciyərini dəldi, deyirlər. Bir çox türk dastanlarında olduğu kimi bu dastanda da qəhrəmanın yatma müddəti hiperbolik səciyyə daşıyır. «Ural batır» dastanında Uralın yatma müddətinin 5 gün olduğu göstərilir: Ural yatha yoklarğa Biş kön tooş yoklarğas. (s., 120) Mənası: Nə vaxt ki, Ural yatır, 5 gün yata bilir. Altay dastanı «Maaday Qara»da bu müddət 60-70 gün kimi verilib.
ayılmadan. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında isə Oğu zun yatma müddətinin 7 gün olması da hiperbolik səciy yəsi ilə diqqəti çəkir. «Ol zaman oğuz yigidlərinə nə qəza gəlsə uyxudan gə lərdi»2
Hadisə və təsvirlərin hiperbolik dərəcədə şişirdilərək müstəqim mənasından uzaqlaşıb, məcazi məna kəsb et məsi o demək deyil ki, dastanın və nağılın bədii dəyərini azaldır. Əksinə mübaliğədən istifadə edilməyən əsər das tan və nağıl xüsusiyyəti daşımaz. Başqırd xalqının qəhrəmanlıq dastanı olan «Ural ba tır» da hiperbolanın imkanlarından müxtəlif biçimdə fay dalanmış, qəhrəmanların yenilməzliyini, hadisələrin təsvi rindəki məqamları gücləndirmək üçün onlardan yaradıcı şəkildə istifadə edilmişdir. Bütün bunlar şübhəsiz, xalq 1 Allay Kay çörçök. Maaday Qara. Moskva. 1973. sir. 71.
13 9
yaradıcılığının məhsulu olan dastanlardakı hadisə və təs virlərin təsir gücünü artırmağa xidmət edən mühüm vasi tələrdən sayılmalıdır. 1 4 0
N Ə TİCƏ «Ural batır» dastanı türk mifologiyası və folklorunda mifik qatların öyrənilməsi prosesində açar ola biləcək bir abidədir. Dastanda qədim insanların Aya, Günəşə - bir sözlə kosmoqoniyaya olan etiqadı, inamı animistik şə kildə etiva olunur. Bu cəhətdən «Ural batır» abidəsi nə inki türk, habelə dünya mifoloji sistemində göy cisimlə rinə olan etiqadın geneoloji rüşeyminin öyrənilməsində ilkin mənbə funksiyasına malikdir. «Ural batır» abidəsi «ilk yaradılış», «əbədi həyat» «xeyir və şər», «sınaq» və s. süjetlərin tipoloji təhlilində tədqiqata cəlb edilmiş «Bilqamıs», «Avesta», «Mahabha- rata», «Kitabi-Dədə Qorqud», «Maaday Qara», «Köqii- dey», «Alpamış», «Altay yaradılış dastanı», «Şan qızı» («Xan kızı»), «Tarqıtay», habelə digər dünya xalqlarının əsatir, dastan və nağılları üçün dəyərli bir məxəzdir. Bu tədqiqat işi zaman-zaman müxtəlif münasibətlər dən öyrənilən qədim türk qəhrəmanlıq dastanlarının ti poloji araşdırılmasında ilkin cəhddir. Bu tipoloji təhlil zamanı iki məsələyə daha çox diqqət yetirilir. 1. Qədim türk qəhrəmanlıq dastanlarının tipoloji araş dırılması hansı nəticələr verə bilər? 2. Alınan nəticələr türkologiyada nə kimi əhəmiyyət kəsb edə bilər? Qədim türk
qəhrəmanlıq dastanlarının tipoloji müqayisəsindən alınan nəticələri aşağıdakı səpkidə qrup laşdırmaq olar. 1. «Ural batır» dastanı Başqırd xalqının eradan əvvəlki tarixini, adət-ənənəsini əks etdirən abidədir. Burada an- tropomorfık obrazlar şəklində mövcud olan toponomik adların Başqırd ərazisinə məxsusluğu bu fikri əsaslandır mağa imkan yaradır. 2. Qədim türk qəhrəmanlıq dastanları arasında epik monumentallığı ilə seçilən «Ural batır» abidəsi insanın ilk 141
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|