Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
ədəbiyyatı» kitabında qeyd etmişdir. O göstərirdi ki, ərəb və fars dillərindən götürülmüş sözlər və ibarələr bir dərəcədə türkləşibdir ki, savadı az olan adamlar onları məhz türk sözləri hesab edib, əsla güman etməzlər ki, «söhbət» və «zəhmət» sözləri ərəbdən, «rəncbər», «kəfkir», «xakəndaz», sözləri farsdan alınıbdır. Füyuzatçıların dilçilik görüşlərində XX yüzilin sonunda Türkiyədə çap edilən «Sərvəti-fünun» jurnalı və onun ətrafındakı ədəbi mühitin müəyyən təsiri özünü göstərir. Füyuzatçılar sərvəti-fünunçulara ehtiramla yanaşırdı. «Xüsusilə qeyd olunmalıdır ki, Anadolu - türk mühiti üçün sayılan və seçilən məşhur «Sərvəti-fünun» jurnalı nəyə nail oldusa, Azərbaycanda «Füyuzat» həmin xidməti gördü» (36, 11). Həm «Sərvəti-fünun», həm də «Füyuzat» ortaq inanca, oxşar üslub və fikirlərə malik olan bir ədəbi nəslin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Onların aristokrat düşüncələri nəticədə yüksək bir üsluba gətirib çıxarırdı. Dəbdəbəli üslub ifadə üçün layiqli, bəzəkli dil vahidləri tələb edir, bu da öz növbəsində dili mürəkkəbləşdirirdi. Lakin sərvəti-fünunçular ərəb-fars kəlmələrinə daha çox düşkün idilər. Onlar hətta türk dilində qarşılığı olan alınmaların da atılmasına razı olmurdular (sözsüz ki, bu fikri onların hamısına aid etmək olmaz). Ədəbi dilə münasibətdə isə sərvəti-fünunçularla füyuzatçılar təxminən eyni mövqedə daya-nırdılar. Onlar dili iki yerə ayırırdılar: 1. Lisani-əvam. 2. Lisani-ədəb. M.Qorkinin ifadəsi ilə desək, «dilin ədəbi və xalq dili deyə, ikiyə bölünməsi yalnız onu göstərir ki, necə deyərlər, bir «xam» dil var, bir də sənətkarlar tərəfindən işlənilmiş dil» (13, 76). Həm sərvəti- fünunçular, həm də füyuzatçılar sənətkarlar tərəfindən işlənilmiş dilə üstünlük verirdilər. Sərvəti-fünunçuların başında duran Tovfiq Fikrət yazırdı: «Su namına yalnız bir kelime kullanmak, ati var diye istikbali kullanmamak lisanı tasfiye etmez, fakirleştirir. Yerinde kullanmak şartıyla her kelimenin ayrı bir kuvveti, ayrı tabiatı, ruhu vardır. Avama
53
bildirmek və anlatmak için yazdığımız makalelerde tercihle en basitlerini, en açıklarını seçelim. Fakat diğerlerini de yeri geldikçe, edebi zevke ihtiyac oldukca yazmak için saklayalım» (43, 292). Sərvəti-fünunçular o dövrə qədər türk dilində heç işlədilməyən ərəb-fars söz və tərkiblərindən də istifadə edirdilər. «Bu yolda Türkçe, Arapça, Farsça gibi üç dili hiç ayırt etmeden yazan Abdulhak Hamidin olumsuz etkileri oldu» (43, 198). Əbdülhəq Hamid nüfuzlu bir sima olaraq həm türk, həm də Azərbaycan ədəbi mühitinə ciddi təsir göstərmişdir. H.Cavid kimi böyük şəxsiyyət onu (və Əli bəyi) öz müəllimi hesab etmişdir. Sərvəti-fünunçuların fikrincə, yüksək hissləri hər kəsin anlayacağı dil ilə ifadə etmək olmaz. Dildə ikilik xəstəliyi sərvəti-fünunçuların bir qrupunu əhatə etmişdir. Onlar «danışıq dili» dedikdə Istanbul türkcəsini qəbul edir, lakin «Istanbulun hansı türkcəsi?» sualına cavab verdikdə yenə də kübar bir dilin tərəfdarı kimi çıxış edirdilər. Məsələn, Xalid Ziya bu dili belə izah edirdi: «Şüphesiz, bu, ne baş arsalarda ceviz oynayan çocuqların, ne de şehrin dar sokaklarında, akşamları kapılarının eşiklerine çömelerek hasbihal eden kadınların lisanıdır. Istanbulda seçkin bir irfan topluluğu vardır ki, milletin konuşma lisanı işte ona tabidir» (43, 293). Lakin sərvəti-fünunçuların hamısı eyni uslubda ol- mamışdır. Məsələn, Hüseyin Cahid, Mehmet Rauf və baş- qaları sadə dildə yazmışdılar. Dilin alınmalarla genişlənməsi dövrün ictimai-siyasi, mədəni vəziyyəti ilə bağlı idi. Inkişafla bağlı yeni məfhumlar yaranır və onların yeni sözlərlə ifadə zərurəti meydana çıxırdı. Bundan başqa, müxtəlif ölkələrin mətbuat və ədəbiyyatlarından tərcümələr nəticəsində də dilə çoxlu sözlər keçirdi. Füyuzatçılar dil–ifadə tərzi baxımından nəzakəti əldən vermədən mətbuat üslubuna yeni çalarlar gətirirdilər. Jurnalın dilindəki cümlə və ifadələr xüsusi linqvistik səciyyəsi ilə diq- qəti çəkir. Xüsusilə də Əli bəyin dil və üslubu elmi-mədəni
54
dəyəri, misilsiz sanbalı ilə seçilir. Səmimiyyətlə və mübaliğəsiz demək olar ki, Əli bəyin əsərləri XX yüzilin əvvəlinin dil və təfəkkür incisi hesab edilə bilər. Onun hər hansı bir məqaləsində bir kitablıq fikir ifadə olunur. «Füyuzat» jurnalının Azərbaycan dili tarixi, ümumtürk dili tarixi, Azərbaycan-türk mədəniyyəti baxımından mahiyyətini ciddi araşdırmalar aparmaqla müəyyənləşdirmək mümkündür. Hər şeydən əvvəl, füyuzatçılar mənfəət dilənçi- liyindən uzaq olduğu kimi, söz-ifadə dilənçiliyindən də uzaq olmuşdular. Jurnalda son dərəcə orijinal üslublu, dərin təfəkkürlü, mətn miqyaslı ifadələr, «məlumat xəzinəsi» təsiri bağışlayan cümlələr diqqəti çəkir. Lakin onun dilində çağdaş dilimizlə və o zaman üçün «Molla Nəsrəddin» jurnalının dili ilə müqayisədə mürəkkəblik özünü göstərir. Bu, XX yüzilin ədəbi simalarının çoxunun dili üçün, xüsusilə də, türk ədəbi dili üçün xarakterik xüsusiyyət idi. «Füyuzat»ın dili türk ədəbi dili normasına əsaslanırdı. O zamankı türk dili ərəbizm, farsizm və türkizmlərdən ibarət qarışıq bir dil idi. Ümumiyyətlə, Osmanlı dövlətinin hökmranlıq etdiyi son dövrlərdə türk dili alınma söz və tərkiblərlə xeyli ağırlaşmışdır. Bunun fərqinə varan türk aydınları XIX əsrdə – Tənzimat (1839-1878) dövründə türk dilinin sadələşməsi məsələsini ön plana çəkmiş və bu baxımdan müxtəlif tədbirlər həyata keçirmişdilər. Həmin islahatlar dövründə türk dilinin ərəb-fars söz və ifadələrindən təmizlənməsi ədəbi dillə danışıq dili arasındakı uçurumun aradan qaldırılması, milli dilin əsaslarının hazırlanması, orfoqrafiya islahatları və s. üçün müəyyən addımlar atılmış, dildə ciddi şəkildə təmizlənmə və sadələşmənin əsası qoyulmuş, lakin bu gözəl məqsəd istənilən səviyyədə həyata keçə bilməmişdir. Bu, bir tərəfdən, işin xeyli çətinliyi ilə bağlı idisə, digər tərəfdən, cəmiyyətin bütün sahələrini əhatə edən «qərbləşmə» meyli ilə əlaqədar idi. Dil ərəb-fars söz və tərkiblərindən azad olmamış, sürətlə Avropa mənşəli, xüsusilə də, fransız dilinə məxsus sözləri alırdı. Bu
55 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|