Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- M Ü N D Ə R I C A T
- II FƏSIL.
yüksəlməsinə kömək edir. Əli bəy böyük simaların şöhrətlənməsində tərcümənin böyük rolunu qiymətləndirərək «Füyuzat» jurnalının birinci nömrəsində «Tolstoyluq nədir?» məqaləsində (s.12-15) «Tolstoy sadəcə Rusiyanın deyil, bəlkə bütün cahanın ən böyük üdəbasından biridir. Onun yazdığı əsərlər əksər əqvamın dillərinə tərcümə olunuyor, sürətlə milyonlarca nüsxələrlə intişar ediyor. Onun hər bir sözü böyük bir diqqətlə istima olunuyor. Hər bir nəsihəti əzim bir rəğbətlə tələqqi ediliyor. Onun əfkarından bütün aləmi- mədəniyyət feyziyab oluyor». «Tolstoyluq nədir?» əsərinin daxilində Əli bəy ədibin məsləkini «Füyuzat» oxucularına yaxşı anlatmaq üçün tərcümədən istifadə edir: «Zəmanəmizdə Tolstoy ilə bərabər bir sinif Rusiya üdəbasının ağzında, qələmində bir «narod» kəlməsi dolaşır. Bu «narod» nədir? Bunu türkcəmizə nasıl tərcümə edəlim? Tolstoyun «narod» ləfzindən muradı nə ümmət, nə millət, nə cəmaətdir. Bunu bir xalq, nas, ammə, əvamünnas, əhli-qəryə, əkinçi, ya fəhlə camaatı kimi kəlmələrlə də tərcümə edəməyiz, daima naqis qalır. Mənə qalırsa, bizim xalis türkcə olan «el»dən başqa heç bir kəlmə haqqı ilə bu «narod» mənasını ifadə edəməz, o halda «narodniçestvo» sözünü də tərkibi bir az səqim olsa da, ancaq elpərvərlik, ya elpərəstlik kimi mürəkkəb kəlmələrlə tərcümə edə biləriz». Deməli, tərcümə zamanı hər hansı bir sözün qarşılıqları içərisində ən düzgün olanını seçmək lazımdır. Əli bəy sənətkarlıqla edilən tərcümənin tərəfdarıdır: «Mühərrirlərdən kim olursa-olsun Tolstoyun asarından camaatımızın əhvalına mü-vafiq olanları intixab edib açıq, sadə və ədibanə bir surətdə tərcümə edərsə, məəlməmnuniyyə qəbula hazırız». Əli bəyin fikrincə, tərcümə həm də çevrildiyi dilin daşıyıcısı olan xalqın mənafeyinə uyğun olmalı, onun faydalanmasına kömək etməlidir. Bu işin öhdəsindən isə qərəzsiz, düzgün üslublu, elmi və lazımlı tərcümələr gələ bilər.
90
Əli bəy Hüseynzadənin tərcümə məsələləri ilə bağlı fikirlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: -Yalnız ana dilinə çevrilən əsərlərə üstünlük verilməli- dir. Orijinalından geri qalmayan tərcümələr mükəmməl hesab edilir. -Tərcümə mənanı pozmamalıdır. -Tərcümə müəllifin ruhunu yaşatmalıdır. -Tərcümə süniliklərdən uzaq olmalıdır. -Tarixi saxtalaşdıran əsərlər tərcümə edilib yayılmamalıdır. Hər hansı mövzu haqqında ən düzgün yazılan əsərlərin tərcüməsi yayılmalıdır. -Tərcümə ədəbi dilin normalarına əsaslanmalıdır. -Tərcümə qərəzsiz olmalı, siyasi oyunlara alət edilməməlidir. Qərəzli tərcümələr sükutla qarşılanmamalı, onların cavabı verilməlidir. -Təkcə mənən yox, həm də hərfən tərcümələrə diqqət edilməlidir. -Tərcümənin naqis olmaması üçün tərcümə müəllifi həm əsərin yazıldığı, həm də çevrildiyi dilə dərindən bələd olmalıdır. -Tərcümə müəllifi çevirdiyi əsərin mövzusunu bilməlidir. -Tərcümə səhih və dürüst olmalıdır. -Tərcümə üçün ən yaraqlı dil vahidləri seçilməlidir. -Tərcümə sadə, açıq və ədibanə dildə olmalıdır. Əli bəyin tərcümə məsələlərinə diqqəti onun çoxcəhətli fəaliyyəti ilə bağlıdır. O hələ öz dövründə istedadlı tərcüməçi kimi tanınmışdır. O, Homerin «Iliada» əsərini yunan dilindən mənzum şəkildə tərcümə işinə başlamış, lakin təəssüf ki, onu tamamlaya bilməmişdir. «Doğu və Batı humanizmlerini uzlaştırmak isteyen ve Türk milletinin tarihi kaderi gereğince bu iki humanizme dayanmasının zorunlu olduğuna inanan Hüseyinzade, bir yandan Şehname‘nin manzum çevirisine çalışırken, bir yandan da Batı destanlarına nüfuz ediyordu» (45, 27). Əli bəy Qahirədə çap edilən «Türk» qəzetində
91
Derjavinin bir şerini türk dilinə çevirmiş, sonralar müxtəlif xalqların ədəbi nümunələrindən etdiyi tərcümələrlə ədəbi ictimaiyyətdə şöhrət qazanmışdır. O, Volfqanq Hötenin məşhur «Faust» əsərini dilimizə çevirmiş, türk xalqları içərisində «Faust»un ilk tərcümə parçaları Türkiyədə «Məlumat» qəzetində «Salyani» imzası ilə çap olunmuş, sonralar isə o, «Faust» jurnalı vasitəsilə xalqa çatdırıl- mışdır. Tədqiqatlara görə, Əli bəy yazarlığa həmin mət- buat orqanlarında başlamış və «Faust»dan başqa, H.Hey- nedən də tərcümələr etmişdir: «Bir tarafdan hekimliğini yürütürken, diger taraftan da 1308/1891' de başlayan yazı hayatına devam etmiş, Malumat mecmuasında Salyani imzasıyla Goethe' nin Faust'undan bazı kısımları ve H.Heine'nin bir şiirini manzum olaraq yayınlamıştır» (40, 12). Əli bəy «Faust»u nəsr şəklində də tərcümə və nəşr etdirmişdi. Şillerin «Vəfakar dostlar» əsərinin Əli bəy tərəfindən nəzm tərcüməsi 1923-cü ildə Istanbulda çap olunmuşdur. Hilmi Ziyanın fikrincə, Əli bəyin Dr. Mehmet Rəfi ilə birlikdə fransız dilindən çevirdiyi «Vəba mikrobu» ilə A.P.Çexovun rus dilindən bir hekayəsinin tərcüməsi onun ilk tərcümə əsərlərindəndir. «Adam Smith’ in tanınmış eserini çevirmiş, fakat baskı sırasında Latin harflerinin kabulu yüzünden yarım kalmıştır» (41, 270). Rus, fransız, ingilis, fars, ərəb, latın, yunan dillərini bilən Əli bəy Azərbaycan tərcüməçilik sənətində layiqli şəxsiyyətlərdən biridir. Şəxsiyyətində alim, sənətkar və ideoloq fəaliyyətlərini birləşdirən Əli bəy ana dilini sevib uca tutmaqla yanaşı, digər xalqların da dilinə hörmətlə yanaşmış və həmin dilləri öyrənməyə səy göstərmişdir: «Genel kültürü çok kuvvetli idi. Rusca, Almanca, Fransızca, Ingilizce, Arapça, Farsça'yı o dilin edebiyatını takip edecek kadar, Yunanca'yı da okuyup anlayacağı kadar biliyordu» (40, 2). Çox dil bilməsi tərcümə
92
fəaliyyətinin inkişafında böyük rol oynayırdı. M.S.Vazehin əsərlərinin tərcümə edilib yayılması məsələsini Azərbaycanda vurğulayan Əli bəy idi. Onun F.Şillerdən tərcümə etdiyi «Kəfalət, yaxud vəfakar dostlar» əsəri Instanbulda çap edilmişdir. Əli bəyin tərcüməçilik fəaliyyəti bədii üslubla məhdudlaşmır. O, Nenterdən «Vəba və mikrobu» əsərini tərcümə etmiş və elmi tərcümələrin inkişafına kömək etmişdir. Əli bəyin alman dilindən- «Faust»dan yüksək üslublu tərcüməsi də uzun müddət layiqli qiymətini almamış, əsassız tənqidlərə hədəf olmuşdur. Halbuki alman şerinin bu gözəl incisinin dilimizdə təqdimi əsil sənətsevərlərin rəğbətini qazanmışdır. Alman dili mütəxəssisi filologiya elmləri doktoru Nəzakət Ağazadə həmin tərcüməni çox mükəmməl hesab etmişdir: «Ə.Hüseynzadənin əruz vəznində «Faust»dan etdiyi tərcümə əvəzedilməzdir» (16, 6). Dünya mədəniyyətinin Azərbaycanda yayılmasında Əli bəyin mühüm xidmətləri olmuşdur. Bu baxımdan, o, «...dünya ədəbiyyatının görkəmli təbliğat- çısı» (8, 3), «...təkcə Azərbaycanda yox, hətta Yaxın Şərqdə Qərb mədəniyyətini yayan ilk təbliğatçılardan biridir» (16, 6). Qahirədə çıxan «Ictihad» qəzetinin naşiri şair Abdulla Cövdət Şillerin «Vilhelm Tel» əsərini çevirmiş və «Iki əməl» kitabını ona həsr etmişdir.Əli bəy onun fikirlərinin təsiri haqqında yazırdı: «Türkiyənin dud və zülamı içindən xaricə öylə şölələr, öylə atəşparələr çıxıyor ki, onların hər bir zərrəsi, hər bir şərarəsi deyil, Türkiyədə bəlkə bütün bəşəriyyətə hüriyyət yollarını purnur etməyə kafidir. Abdulla Cövdətin təbi cuşə gəlib, ağzından köpüklər tökülüyor. Lakin bu köpüklər lamiəpaş olan dürr və gövhər danələrinə münqəlib olaraq ətrafa saçılıyor».
93
Tərcümə və müəllif əsərlərinin azadlıq ideyalarının inkişafına və dilin tərəq-qisinə xidmət etməsini Əli bəy vacib məsələ kimi irəli sürürdü.
94
Beləliklə, Əli bəy Hüseynzadə türk xalqlarının gələcək taleyinin onların ədəbi dilindən xeyli dərəcədə asılı olduğunu göstərərək dil qaydı və problemlərinin həlli yollarını göstərmiş və bunun üçün konkret faktlarla fikirlərini əsaslandırmışdır. O, redaktoru olduğu «Həyat» və «Füyuzat» mətbu orqanlarının dili ilə ümumtürk dilinin mümkünlüyünü sübut etmişdir.
Əli bəy Hüseynzadə irəli sürdüyü dil birliyi probleminin aktuallığını ziyalıların şüuruna yeridir, türk soylu xalqların assimliyasiyasının, dilinə təcavüzün acı nəticələrini əvvəldən görürdü. Təsadüfi deyildir ki, onun ortaya qoyduğu bu problem sonralar I Türkoloji qurultayın və daha sonralar- 1990-cı illərdən üzü bəri türk dünyasında təntənəli toplantıların əsas mövzusuna çevrilmişdir.
Əli bəy Hüseynzadənin ensiklopedik fikirlər mənbəyi olan «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?» adlı əsərində türk xalqları haqqında irəli sürülən etimoloji fikirlər, məsələlərə, dilçi, tarixçi, coğrafiyaçı kimi hərtərəfli münasibət heyranedici səviyyəsi ilə diqqəti çəkir.
95
1. Abdin T. Əli bəy Hüseynzadə Turan // Azərbaycan, 2004, № 5, s. 157-178. 2. Ağasıoğlu F. Azər xalqı. Bakı: Ağrıdağ, 2000, 430 s. 3. Axundov N. Əhmədov T. Açıq yazmağı bacarmaq lazımdır. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 1990, 14 dekabr. 4. Arzulu H. Alman klassik poeziyasının Azərbaycan dilinə tərcüməsinin nəzəri və praktik prinsipləri. Bakı: Elm, 2003, 256 s. 5. Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı. Bakı: Elm, 1970, 356 s.
6. Azərbaycan tarixi: 7 cilddə, V c., Bakı: Elm, 2001, s.240-241. 7. Babayev A. Azərbaycan dilçiliyinin tarixi. Bakı: Bakı Universiteti, 1998,274 s. 8. Bayramlı O. Ə.Hüseynzadə və dünya ədəbiyyatı. «Ədəbiyyat» qəzeti, 1992, 14 fevral. 9. Bayramlı O. Tərtibçidən. Milli mədəniyyətimizin böyük abidəsi / Füyuzat. Bakı: Çaşıoğlu, 2006, s. III-IV; V- XXIII. 10. Bayramlı O. Müqəddimə / Hüseynzadə Ə. Qərbin iki dastanında türk. Bakı: Ağrıdağ, 1998, s.1-46. 11. Bayramova Z. Dövrün ədəbi dilinin zənginləşməsində mətbuatın rolu / Dil məsələlərinə dair tematik toplu. Bakı: ADPU, 1998, № 2, s.73-74. 12. Bayramoğlu A. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə ədəbiyyat. Bakı: Elm, 2003, 275 s. 13. Budaqova Z. Azərbaycan dilində durğu işarələri. Bakı: Elm, 1977, 85 s.
96
48. Budaqova Z. Azərbaycan ədəbi dilində sadə cümlə. Bakı: Azərb.SSR EA, 1963. 219 s. 14. Cəfərov M.C. Sənət yollarında (ədəbi tənqidi məqalələr). Bakı: Gənclik, 1975, 308 s. 15. Cəfərov S.Ə. Müasir Azərbaycan dili. Bakı: Maarif, 1982, 215 s. 16. Əliyev M. Ə. Hüseynzadə. «Ədəbiyyat» qəzeti, Bakı, 1998, 4 mart. 17. Əlizadə A. Azərbaycan ədəbi dilinin elmi üslubu. Bakı: Ozan, 1997, 106 s. 18. Ərəb və fars sözləri lüğəti. Bakı: Azərb.SSR EA, 1967, 1036 s. 19. Füyuzat. 1906, № 1-6; 1907 № 7-32. 20. Göyalp Z. Türkçülüyün əsasları. Bakı: Maarif, 1991, 175 s.
21. Hacıyev T. Azərbaycan dili və türk etnik anlayışları haqqında / Müqayisəli tarixi türkologiyanın aktual problemləri. Bakı: API, 1984, s. 20-30. 22. Həsənov H. Müasir Azərbaycan dilinin leksikası. Bakı: Maarif, 1988, 308 s. 23. «Həyat» qəzeti. 1905-1906. 24. Hüseynzadə Ə. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir. Bakı: Mütərcim, 1997, 292 s. 25. Xəndan R.Z. Unudulmuş dahi // Qobustan, 1990, № 4, s. 55-59.
26. Xudiyev N. Azərbaycan ədəbi dilinin zənginləşmə yolları. Bakı: ADPI, 1987, 83 s. 27. Kamaloğlu R. Ümumi türk ədəbi dili. «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, 1990, 23 noyabr. 28. Qarayev Y. Şərqin və Əli bəyin dörd dastanında türk / Hüseynzadə Ə. Qərbin iki dastanında türk. Bakı: Ağrıdağ, 1998. s. XII-XXIII.
97
29. Quliyeva E. Dövri mətbuat və dil mədəniyyəti məsələləri / Dil məsələlərinə dair tematik toplu. Bakı: ADPU, 1997, № 1, s. 29-32 30. Məmmədov X. Əli bəy Hüseynzadə «Molla Nəsrəddin» haqqında «Ədəbiyyat» qəzeti, 1991, 3 may. 31. Mirəhmədov Ə. Türklüyə xidmət nümunəsi / Hüseynzadə Ə. Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir. Bakı: Mütərcim, 1997, s.3-15. 32. Nağıoğlu M. XVI əsr Azərbaycan tərcümə abidəsi «Şühədənamə». Bakı: Nurlan, 2003, 192 s. 33. Nemanzadə Ö. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Yazıçı, 1992, 536 s. 34. Süleymenov O. Az-ya. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1993, 303 s. 35. «Tərəqqi» qəzeti, 1909, 9-10 fevral. 36. Vəliyev Ş. Füyuzat ədəbi məktəbi. Bakı: Elm, 1999, 442 s.
37. Yüz böyük türk Bakı: Kommunist, 1991, 127 s. 38. Zeynalov F. Türk dillərində köməkçi nitq hissələri. Bakı: Maarif, 1971, 312 s. Türk dilində 39. Akçura Y. Hüseyinzade Ali bey // Kardeş edebiyatlar. Istanbul: Çağlayan, 1992, № 3, s. 32-44. 40. Bayat A. Hüseyinzade Ali bey. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Baş Bakanlığı, 1998, 410 s. 41. Inan A.M. Atatürkün not defterleri (2. Baskı). Ankara: Gündoğan yayınları, 1998, 224 s. 42. Islam ansiklopedisi. Istanbul: 1970, s. 147-149. 43. Kabaklı A. Türk edebiyatı. Istanbul: Türk edebiyatı Vakfı Yayınları, 2002, I c., 701s., II c., 891s., III c., 848s. 44. Şümer F. Oğuzlar (Türkmenler). Istanbul: Genc Ofset, 1999, 484 s.
98
45. Ülken H.Z. Hüseyinzade Ali (Ali Turan) (1864-1942) /Türkiyede Çağdaş Düşünce Tarihi. Istanbul: Harbiye, 1999, s. 267-276.
99
haqqındagörüşləri ...............................................................................5 II FƏSIL. Əli bəy Hüseynzadə dilin leksik tərkibi haqqında..........48 III FƏSIL. Əli bəy Hüseynzadənin mətbuat və onun dilinə münasibəti ........................................................................................58 IV FƏSIL. Əli bəy Hüseynzadənin imla və tərcümə məsələləri haqqında fikirlər ...............................................................................72 Nəticə ...............................................................................................95
100 Document Outline
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|