Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
8. Mətbuatın dili sadə olmalıdır. Əli bəy «rəyimizə görə yazdığından daha sadə Qafqazda söylənən şivələrə daha müvafiq bir surətdə yazmaq mümkün deyildir» fikri ilə həm XX yüzilin əvvəlində, həm də həmin yüzilin sonuna qədər onun dilini tənqid edənlərə uzaqgörənliklə cavab verirdi. 9. Mətbuat «lisani-milli»sini qorumalıdır və «öz lisani- millisinin qədrini bilən hər bir fərd» dilini «əcnəbi lüğətlərlə» doldurmamalıdır. 10. Mətbuat yalan məlumatlar dərc etməməlidir, əksinə onların cavabını verməlidir. 11. Mətbuat «maarifə, təməddünə, təkamül və təaliyə» çalışmalıdır. 12. Qəzet «müsavat, hürriyyət və ələlxüsus hürriyyəti- milliyyə» tərəfdarı olmalıdır və s. XX yüzilin əvvəlində anadilli mətbuatın genişlənməsi Azərbaycan mədəniyyəti və ədəbi dili tarixində dəyərli bir hadisə idi. Təsadüfi deyildir ki, M.Ə.Rəsulzadə danışdığı dildə qəzet çıxara bilən bir toplumu millət hesab edirdi. Əli bəyin mətbuat haqqındakı fikirləri ilə Azərbaycanın mütərəqqi ziyalılarının düşüncələri üst-üstə düşür. Bu baxımdan, xalqımızın azadlıq və milli dirçəlişi uğrunda çalışan Ömər Faiq Nemanzadənin fikirləri səciyyəvidir: «Xülasə, indiyə qədər min dürlü təcrübələr ilə isbat edilmiş bir həqiqətdir ki, hər millət mərifət ilə yaşar, cəhalət ilə yox olar». Mərifətin birinci vasitəsi, xətibi, vaizi isə məcmuələr, qəzetlərdir. Qəzet aləmin güzgüsüdür. Qəzet zəmanənin ən kəskin qılıncıdır. Qəzet indiki cismi-həyatın ruhudur, qəzet ən nüfuzlu, təsirli vaizdir. Qəzet hər millətin ölçüsü, mizanıdır. Qəzet məmləkətin hamisi, vəkili, advokatıdır» (33, 40). Əli bəy hər bir milli mətbuatı «xətvəyi-tərəqqi» (tərəqqi addımı) hesab edir. Bu «xətvəyi-tərəqqi»lərdən biri «ümum Volqa müsəlmanlarının, türk və tatarlarının qədimi paytaxtı olan Kazan şəhri-şəhirində «Kazan müxbiri» namilə cənab Seyid Gəray Alkinin qeyrətilə bir cəridəyi-ciddiyyənin intişara
66
başlama-sından ibarətdir» (24, 112). Əli bəy bu fikirlərin ifadə olunduğu «Yeni rəfiqimiz «Kazan müxbirini təbrik ediriz» məqaləsində (23, № 109) «Nur» qəzetinin də adını çəkir. Vaxtilə o, «Rusiya müsəlmanlarının dəxi mərkəzi olan Peterburqun mənafeyi-əhli-islamı müdafiə edəcək bir qəzetə əşədd ehtiyacı olduğunu idrak və təsdiq» etmişdir. «Həyat» cənubdan, «Nur» şimaldan, «Tərcüman» qərbdən qeyrət ediyorlar. Şərq cəhəti isə qaranlıq duruyordu. Iştə «Kazan müxbiri» o tərəfdən dan yerinin ağardığını xəbər veriyor» (24, 114). Əli bəy Hüseynzadənin mətbuatla bağlı fikirlərində daha çox onun dilinə fikir verdiyini görürük. Bu baxımdan, Kazanda «Müsəlmanlar Ittifaqı»nın orqanı kimi 1905-ci ildən nəşr olunan «Kazan müxbiri» qəzetinin bir qədər çətin dilə malik olması onun qələmindən yayınmamışdır: «Lisanı «türk» lisanını andırıyorsa da, bizə bir az çətin göründü. Fəqət lisani- ədəbi ilə yazılan məqalatını cüzi bir qeyrətlə bizim bura xəlqi dəxi anlaya bilirlər». Əli bəy dil məsələsini mətbuatın əsas problemi hesab edirdi. «Hər bir xalq öz hiss və fikirlərini, təbiət və cəmiyyəti, idrak prosesindəki kəşflərini dil vasitəsilə ifadə edir və başqalarına çatdırır. Beləliklə, dil xalqları bir- birinə yaxınlaşdırır. Dilin məhz ümumbəşəri hadisə olması bu prosesin nəticəsidir» (29, 29-30). Müxtəlif bölgələrdə yaşayan türklərin dilləri arasındakı fərqlərin aradan qaldırılması Əli bəyin ən böyük və müdrik məqsədi idi. Türkün türkü anlamaması onun faciəsidir. Bu «acı faciəni bütün dərinliyi ilə ilk dəfə anlayan və taleyin bu uğursuzluğuna qarşı ilk dəfə durmağa çalışan məhz Əli bəy Hüseynzadə həzrətləri olmuşdur» (27, 6). Türk mətbuatının dilinin asanlaşması, türklərin bir-birini anlamasında Əli bəy mətbuatın elmlərə ciddi əhəmiyyət verməsini istəyirdi. Bu mənada, o, «Kazan müxbiri»nin dini mövzulara önəm verməsini, digər elmləri kölgədə qoymasını özünəməxsus yumşaq bir üslubla tənqid edir, elmin yalnız dindən ibarət olmadığını, elm və dinin bir-
67
birini tamamladığını xatırladırdı: «ötəki (elmül-ədyan-din elmləri), olmayınca bəriki, bəriki (elmül-əbdan-insan elmləri) olmayınca ötəki naqis qalır. Bunlar yekdigər-lərinin mütəmmimidirlər» (24, 115). Əli bəyin mətbuatla bağlı mülahizələri «yaşadığımız indiki əsrdə camaat bizdən fikirlər açan azad mətbuat gözləyir» deyən Cəlil Məmmədquluzadənin fikirləri ilə üst- üstə düşür. Bu baxımdan, o, Molla Nəsrəddin və «Dəbistan jurnallarını təqdir edir, «Molla Nəsrəddin»in gülüşünü Qoqol, Svift və Dikkensin gülüşü ilə müqayisə edərək jurnalın gülüşünün «yəs və ələmlə dolu» zahiri gülüşlə, daxili göz yaşlarının vəhdətindən ibarət olduğunu göstərir. «Türkcə nəşr olunan «Molla Nəsrəddin» və «Dəbistan» jurnalları fikir və məqsəd baxımdan eyni və «qoz kötükləri»,«qaya daşlarını» yonmaq aləti olduğundan Əli bəy onları belə fərqləndirir: «...Molla Nəsrəddin» ilə «Dəbistan»ı yekdigərinə qiyas etmək lazım gəlsə, demək olur ki, quru ağacı yonta bilən «Molla Nəsrəddin» daha hünərli isə, yaş ağacı əyib düzəldən «Dəbistan» daha tədbirlidir» (24, 164). Məcəllənin dilinin «qayət sadə və asan» olması da Əli bəyin diqqətini çəkmişdi. Əli bəyin «Molla Nəsrəddin» məcmuəsi ilə bağlı yüksək fikirləri onunla Mirzə Cəlil arasında süni ziddiyyətlər axtarmağa çalışan mürtəce fikirləri alt-üst edən ən tutarlı qaynaqdır. Əslində, Əli bəylə Mirzə Cəlil XX yüzilin əvvəlində Azərbaycan mədəniyyətinin yetişdirdiyi böyük şəxsiyyətlər idi. Onların hər biri məqbul bildiyi yolla xalqa xidmət edirdi. Millətinə fayda vermək məqsədində məzmun eyni, forma isə müxtəlif idi. Həm Əli bəyin, həm də Mirzə Cəlilin nəşr etdirdiyi mətbuat orqanları xalqın mənəvi baxımdan faydalanmasında böyük iş görmüşdür. Lakin onların qiymətləndirilməsi müxtəlif olmuşdur. «Molla Nəsrəddin» və Cəlil Məmmədquluzadə həm öz dövründə, həm də sonrakı dövrdə yüksək qiymətləndirilmiş və layiq olduğu ifadələrlə
68 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|