Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
nəqlisini «gəlmişəm», ya «gəlmişim» tərzində yazmaq hankı qəvaid kitabında görülmüş şeydir?» Əli bəy «Ikinci il»in morfoloji qaydalara əməl etməməsi qüsurunu bir qədər düzəltməyin mümkün olduğunu yazır: «...lakin nəhvə, şeirə, inşayə, üslubi-ifadəyə, fəsahətə mütəəlləq nöqsanlarla nə yapacağız!..» Əli bəyin «Ikinci il»də verilən qüsurlu nəzm əsərlərinin tənqidinə aid fikirlərində şeir haqqında maraqlı və qiymətli mülahizələrə rast gəlirik: «Şeir demək lisanın sərf və nəhvcə, fəsahət və bəlağətcə ən dürüst, ən səhihi deməkdir. Şeir demək cümlələrin, ibarələrin hər bir qüsurdan ari olaraq saf və parlaq bir büllur halına gəlməsi deməkdir». Əli bəy sifətin isimdən sonra işlənməsi, ifadələrin yerinə düşməməsi, ədəbi dilin leksik-qrammatik normasının pozulmasını, məntiqsizliyi tənqid edir və mükəmməl ədəbi nümunələrdən istifadə etməyi məsləhət görür. O, türk ədəbiy- yatı və dilini regionlaşdırmağı, yalnız yerli materiallardan (onlar qüsurlu olsa belə) istifadə ilə «Cığatay və osmanlı ədəbiyyatına qarşı inad» göstərməyi düzgün yol hesab etmir. «Daha iyi deyilmi ki «aşiyan edirdi» ya «oquyurdu nəğmələr xoş» kibi qələt fahiş ibarələr ilə bənləyəcəyinə, bilmədikləri düzgün sözləri öğrənsinlər və yanlış tərcümələr vasitəsilə özgələrin əfkar və təsvirati-ədəbiyyəsilə tərbiyələnəcəyinə, yavaş-yavaş türkün öz ədəbiyyatı-milliyyəsini, öz üdəba- həqiqiyyəsini bir az tanısınlar? Iştə ey «Ikinci», «Üçüncü», «Dördüncü» il»lər tərtib edən müəllimlər, müəlliflər, mən bu qədərcik söyləməklə iktifa etdim, ilərisini artıq, özünüz düşününüz də ətfali- ümməti toğru yollara çıqarın!..» Əli bəy «Yazımız, Dilimiz, «Ikinci il»-imiz» məqaləsi ilə yazının fonetik prinsiplərə (oxunduğu kimi deyil, etimoloji prinsiplərə (qrammatika qanunlarına görə sabit şəkildə) əsaslanmasının tərəfdarı olduğunu göstərir. «Ikinci il» dərsliyinin müəllifləri köhnə həfrlərlə fonetik prinsiplərə əsaslanmışdılar. Əli bəy isə türk
75
dilinin ən səciyyəvi prosodik imkanı olan vurğu qaydalarını pozan və bunun nəticəsində vurğuya uyğun olmayan formalar yaradan həmin yazının türk dillərini bir-birindən ayıracağı narahatlığı ilə çıxış edir. Əli bəy bu məqaləsində dilimizin qrammatik quruluşuna, üslubiyyat elminə dərindən bələd olan dilçi, tədris işlərini mükəmməl bilən, şagirdlərin yaş və bilik səviyyəsini əsas tutan metodist alim dəqiqliyi ilə dəyərli fikirlər söyləmişdir. Lakin onun qiymətli fikirləri ciddi etirazlara səbəb olmuşdur. Əli bəyin bəzi mülahizələri ziddiyyətli hesab edilərək inkarçı fikirlərlə qarşılanmış, hətta Azərbaycan xalqının ictimai və milli şüur baxımından oyanıb formalaşması prosesində, milli mətbuatımızın inkişafında mühüm xidmətləri olan Ömər Faiq Nemanzadə «Yazımız, dilimiz, «Ikinci il»imiz adlı irihəcmli məqaləsi ilə («Tərəqqi» qəzeti 20, 22, 26 fevral №, 3,12,15; 16 mart 1909-cu il, № 41, 42, 43, 44, 49, 52,53,55) Ə.Hüseynzadəyə cavab vermiş və «Molla Nəsrəddin» jurnalı- nın 1909-cu il 8-ci nömrəsində Əli bəyin mövqeyini tənqid edən «Zəncir» felyetonu çap edilmişdir. Ö.F.Nemanzadə xüsusilə imla, əlifba və alınma söz məsələləri ilə bağlı Əli bəyin fikirlərinə qarşı çıxmışdır. Lakin o, «möhtərəm ustad» adlandırdığı Əli bəyin «Ikinci il» dərsliyi ilə bağlı tənqidi fikirlərin müəyyən bir hissəsi ilə tamamilə razı olduğunu bildirmişdir. Xüsusilə də ibarəpərdazlıq və yerli şairlərin nöqsanlı ifadələri, hərfləri yerli-yerində işlətməyərək dilin fonetik normasının pozulması məsələlərində onların fikirləri üst-üstə düşür. Ömər Faiq Nemanzadə yazırdı: «indiki yerli şairləri- mizin gülünc halları və qaş yaparkən göz çıxarmaları belə tək- tək sözləri ilə (Əli bəyin tənqid etdiyi sözlər –S.H.) qurtarsa idi, canları cənnət! Lakin indiki bir para şairlərimiz türk dilimizi lap bərbad edirlər. Cahilcəsinə osmanlıları təqlid edib, öz dillərini də itirirlər, özgəsindən də avara qalırlar. Odur ki,
76
Vaqifin, Vidadinin, Zakirin, Seyid Əzimin xoş, şirin ruhlu şerlərini indikilərdə görə bilmirik. Əgər bu cahilcə müqəllidlik, əgər bu saxta şairlik belə gedərsə, bundan sonra şairlərimizin əsərlərində qafqazlıların məişətinə, psixologiyasına, adətinə, tərəqqisinin təbii dərəcəsinə, dilinə dair bir şey görə bilməyəcəyiz. Nə cür ki, indidən görülmür» (33, 202-203). «Yazımız, Dilimiz, «Ikinci il»imiz məqaləsindəki tənqidlərə «Ikinci il» dərs-liyinin müəllifləri müxtəlif məqalələrlə cavab vermiş, öz növbəsində, Əli bəy də həmin cavabları sükutla qarşılamamış və mübahisələr bir müddət davam edərək ictimaiyyətin diqqətini çəkmişdir. 1914-cü ildə Türkiyədə Fuad Köprülü ilə Haqqı Tarık arasında yazının prinsipləri—fonetik, yoxsa etimoloji prinsipin əsas alınması mövzusunda mübahisə başlanmışdır. Həmin mövzu bu gün üçün də aktualdır, ona görə ki, indiyədək mükəmməl həllini tapmamışdır. Fonetik prinsip başlıca hesab edilsə də, əslində, qrammatika qaydalarına xələl gətirməməlidir. Mütəxəssislər bu qaydaları qoruyaraq fonetik prinsipdən çıxış etməyi daha düzgün sayırlar. Ayrı-ayrı türk dillərində bir yazı formasının müxtəlif cür oxunması və bunun ortaq türk ədəbi dilinin parçalanması ilə nəticələnməsi Əli bəyin tənqidinə haqq qazandırır. Beləliklə, XX yüzil Azərbaycan romantizminin nəzəri əsasını qoyan ictimai və milli problemləri ilə dövrün mətbuatı içərisində seçilən «Həyat» və «Füyuzat» orqanlarını çıxaran Əli bəyin dilçilik görüşləri Azərbaycan dilçilik tarixinin işıqlı səhifələrindəndir. Əli bəyin çap olunmamış əsərlərini prof. A.Bayat öz kitabında (40) nəşr etdirmişdir. Onun belə yazılarından biri türk poeziyasına sərbəst şeir forması gətirən, «bizim dilimiz osmanlıca deyil, türkcədir» (37, 48) deyən, «Əndəlus tarixi»nin tərcüməçisi, Namiq Kamalla birgə «Əsas qanun»un
77
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|