Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
ediləcəkdir. 32 nömrəyi təkmil almış olanlar on gündə bir nömrü hesabilə bir sənəlik abunələrini təkmil almış olurlar. Abunə bədəllərini tadiyə edib də 32-dən əksik nüsxə almış olanların abunə bədəllərindən idarədə qalmış olan haqları tələb və ixtiyarlarına görə ya özlərin iadə olunacaq, yaxud o haqlarına müqabil «Tazə həyat» və «Kaspi» göndəriləcəkdir. Sahibi –ixtiyar» Elanın birinci cümləsi «tətil edəcəkdir» məlum feli ilə yox, «tətil ediləcəkdir» məchul fellə ifadə olunmuş xəbər ilə bitir və bu, mənasına görə çox şeyi ifadə edir. Jurnal mətbuat meydanından tez ayrılsa da, mədəniyyət tariximizdə qabarıq bir iz qoydu. Onun cismani ömrü qısa olsa da, ideyaları, irəli sürdüyü dil siyasəti, qeyri-adi millət təəssübkeşliyi əbədi oldu. Lakin illər, onillər uzunu jurnala zahiri baxımdan qiymət verildi və bu, onun əsas mahiyyətini kölgələməyə nail oldu. «Füyuzat»ın dilində qüsur axtaranlar, ya bilərəkdən, ya bilmə- yərəkdən, onun haqqında deyilmiş fikirləri təqlid həvəsindən və s. insafsız tənqidlərə yol açdılar. Bu tənqidlərin əsasında, ilk növbədə jurnalın dilinin çətinliyi ilə bağlı vurğulanan məqamlar dayanırdı. Jurnalın dili, doğrudan da, çətin idi. Lakin bunun əsaslı səbəbləri var idi ki, bu, ilk növbədə, o zamankı türk ədəbi dilinin normaları ilə bağlı idi. «Mətnlərin dil çətinlyinin ikinci bir cəhəti Əli bəy Hüseynzadənin üslubu ilə əlaqədardır. Bu üslub sətiraltı məna, rəmz və simvolika ilə zəngindir» (9, IV). Ona görə də Əli bəyin dil və üslubu ilə tanış olmadan «Füyuzat» jurnalının dilini açmaq çətindir. «Füyuzat»ı Əli bəysiz, Əli bəyi isə «Füyuzat»sız təsəvvür etmək mümkün deyil. «Füyuzat» ərəbcə «feyz» sözündəndir və onun dörd mənası vardır: «1) bolluq, bərəkət; 2) nemət; 3) müvəffəqiyyət, xeyir, fayda; 4) ləzzət, həzz» (18,665). Və «Füyuzat» müdrik fikirləri, elmi, siyasi sambalı, az yaşasa da çox xeyir verməsi, ləzzətli üslubu ilə bu müsbət mənaların hamısına layiqdir. Bəlkə də bir
6
təsadüf deyil ki, Əli bəyin kiçik övladının adı da «feyz» sözündən – mənəvi övladının- «Füyuzat» sözünün kökündən alınmışdır: Feyzavər (xeyir-bərəkət, uğur gətirən). Jurnalın redaktoru bütün türk dünyasında türkçülük ideyalarının banisi, «ruhu uca, fikri dərin, eşqi ilahi» (R.Z.Xəndan) Əli bəy Hüseynzadə fövqəladə təfəkkürlü bir şəxsiyyət olmuşdur. «Ziya Göyalp, Yusif Akçura, Əhməd Ağaoğlu, Məmməd Əmin Rəsulzadə, Nəsibbəy Yusifbəyli, Mirzə Cəlil, Məhəmməd Hadi, Sabir, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq kimi ölməz oğullarımızın mənəvi atası, böyük filosof, ustad şair, mahir rəssam, incə musiqiçi, dərin mütəfəkkir, əvəzsiz həkim, kamil natiq, alovlu publisist, orijinal tərcüməçi Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) dünyanın saysız ölkələrinin ensiklopediyalarına düşmüş, millətimizin adını dünyaya yaymış dahi yurddaşımızdır» (25, 55). «Düşünürlər» üzərində böyük təsiri olan Əli bəy 1881-ci ilin yanvar ayından 1919-cu ilin mart ayına qədər Bakıda rus dilində nəşr olunan, 10065 nömrəsi ilə mətbuat tarixində müəyyən yer tutan, uzunömürlü qəzetlərdən olan «Kaspi»də redaktorluq etmiş (Ə.M.Topçubaşovdan sonra), sonra Bakıda «Kaspi» mətbəəsində ana dilində çap edilən, ilk nömrəsi 7 iyun 1905-ci ildə, son nömrəsi 3 sentyabr 1906-cı ildə (və cəmi 325 nömrəsi) çıxan «Həyat» qəzetində (Əhməd bəy Ağayevdən sonra, 103-cü nömrədən etibarən), daha sonra isə «Füyuzat» jurnalında redaktorluq etmiş, türk xalqlarının problemlərini mətbuat vasitəsilə həll etməyə çalışmışdır. «Yalnız rus ve qarb edebiyatlarını değil, Iran ve Osmanlı edebiyatlarını da çok iyi bilen ve bilhassa Osmanlı edebiyatının Şinasi ve Kemal‘den Hamid, Ekrem ve Tevfik Fikret‘e kadar gelen, teceddüd safhalarına tamamiyle vakıf olan Ali bey Hüseyinzade, 1906-1907 yıllarında neşrettiği Füyuzat mecmuası ile, azeri edebiyatının tekamül tarihinde çok derin bir iz bırakmıştır» (41, 146). Əli bəyin ədəbi-mədəni dili «ərəb və əcəm» dili mühitindən yetişmiş, onun dilçilik
7
görüşləri Rusiya ərazisində ilk türkdilli gündəlik qəzet olan «Həyat»ın səhifələrindən başlayaraq yayılmış, «Füyuzat»da yüksək zirvəyə çatmışdır. Onun «Həyat»da işıq üzü görən türklərin irq və dillərinin tədqiqinə həsr edilmiş monumental əsəri-«Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir» adlı yazısı, «Yazımız, dilimiz, «Ikinci il»imiz» adlı məqaləsi soy-kökünü yüksək qiymətləndirən, ona son dərəcə sadiq olan əsil dilçi fikirlərinin mənbəyidir. «Ali beyin Füyuzat ile mükemmel bir şekil alan üslubu yumuşak, tatlı və şendir (38, 41). Dərin, yeni, gözəl, «nüktəli» (dərin mənalı) sözlər söyləyən, çox yüksək nitq mədəniyyətinə malik olan Əli bəyin məfkurə məqsədi onun dilində də özünü göstərir. Əli bəy Hüseynzadə həyatı boyu türkçülüyə xidmət etmiş və türkçülüyü ideologiya səviyyəsinə qaldırmış böyük bir şəxsiyyət olmuşdur. «Türkçülük türk millətini yüksəltmək deməkdir» (20,31) Onun 1905-ci ildə Tiflisdə irəli sürdüyü fikir və təklifi –Türkləşmək, Islamlaşmaq, Müasirləşmək, türk xalqlarının modernləşməsində əsas yolu göstərirdi və zamanına tamamilə uyğun idi. Həmin üçlü düstur sonralar ehtiraslı tərəfdarlar qazanmış, türk dünyasında Ziya Göyalp kimi bir dəyərin formalaşmasına səbəb olmuş və təsadüfi deyildir ki, Əli bəyin dəyərini anlayanlar onu «Yalavac» (Məhəmməd peyğəmbərə verilən adlardan biri) adlandırmışlar.Türk xalqları və onların dili onu yaşamı boyu düşündürən bir problem kimi diqqəti çəkir. Müxtəlif mətbuat orqanlarında türk xalqlarının problemlərini, xüsusilə də dil məsələlərini işıqlandıran yazıları buna ən mükəmməl örnəkdir. Əli bəyin «Kaspi» qəzetində azərbaycanlıların haqlarını tələb və müdafiə edən yazıları, «Türk» qəzetinə göndərdiyi, Y.Akçuranın «Üç tərzi siyasət» məqaləsinə yazdığı cavab xarakterli «Məktubi-məxsus» («Turani» imzası ilə), «Həyat» qəzeti və «Füyuzat» jurnalında türk mövzusundakı yazıları və Azərbaycandan getdikdən sonra iştirak etdiyi mətbuat orqanlarındakı («Türk yurdu», «Xalqa
8 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|