Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
və nəhvi bilkülliyyə yaddan çıxardıb, artıq bir neçə türkcə sözü fars, ya rus nəhvinə tətbiqən yan-yana düzərək ifadeyi- məram etmək istəyirdilər». Əli bəy şivə nöqsanları içində yersiz olaraq rus sözlərinin işlədilməsini də qeyd edirdi və göstərirdi ki, əgər onlara üstünlük verilsə, türk hərfləri ilə rusca yazmağa gətirib çıxara bilər. Ayrı-ayrı şivələrin inkişafı, onlarda özünü göstərən qüsurlu cəhətlərin Azərbaycan dilinin parçalanmasına, tənəzzülünə səbəb olaraq fəsadlı nəticələr verəcəyini Əli bəy əvvəlcədən görür və dilin gələcəyi naminə şivələri birləşdirməyi onların aid olduğu əsas dilin tərəqqisini təmin edən amil kimi qiymətləndirirdi. Dil məsələləri ilə bağlı sonrakı iki məqsəd bir-biri ilə əlaqəlidir və biri digərini tamamlayır. Istanbul türkcəsinə yüksək münasibət göstərən Əli bəy bütün Azərbaycanda belə münasibət formalaşdırmağa çalışırdı. O, Osmanlı (Türkiyə) dilini «dərin fikirlər», «ən nazik, ən rəqiq hissləri ifadəyə» qadir olan yüksək dil kimi qəbul edir və onun hər hansı bir Avropa dili ilə rəqabət edə biləcəyini göstərirdi. Türk dilinə məxsus olan qayda-qanunlar «daha bəsit», «daha asan» və «daha mükəmməl» olduğundan onu inkişaf etdirməyin ən düzgün yol olduğunu Əli bəy faktlarla əsaslandırırdı. «Yazıları, dersleri ve müsahabeleri ile yeni azeri neslinin edebi terbiyesi ve fikri tekamülü üzerinde şiddetle müessir olan Ali bey Hüseyinzade... hakiki bir sanatkar ruhuna malikti; Hamid ile Fikret‘e ve onların ellerinde kudretli ve ahenkli bir ifade vasıtası şekline giren edebi Istanbul lehcesine hayrandı. Yeni açılacak türk mektepleri ve matbuatı vasıtası ile, bu lehceyi Kafkasya türkleri arasında edebi lehce olarak yaymak ve yeni azeri edebiyatını bu lehce üzerine kurmak istiyordu» (42, 146). Istanbul ləhcəsinin islahı gələcək ali məqsədə-vahid ümumtürk dilinə nail olmaqda əsas vəzifələrdən biri idi. Ona görə də Əli bəy və digər füyuzatçılar Istanbul türkcəsini Azərbaycan dilinə yaxınlaşdırır və XX yüzilin əvvəlində
12
mətbuatda həmin dilin işlənmə dairəsini genişləndirirdilər. Bütün türk dillərinin vahid halda birləşdirilməsi aktual bir problem olaraq irəli sürülürdü: «Türkcə ləhcələr üzərinə həmcins və həmcivar bulunan sair Turan lisanlarının da təsiratını unutmamalıdır. Heç şübhə yoxdur ki, lisani-əsliyi- türk müxtəlif səbəblər təhtində təhəvvülata uğramaqdan və başqa dillərin təsiratına məruz bulunmaqdan bir an xali qalmamışdır» (24, 221). Türk dilinin parçalanıb müxtəlif qollara ayrılmasında iqlim şəraitini, coğrafi mühiti, başqa xalqlarla münasibəti, müxtəlif məzhəblər və onlar vasitəsilə gətirilən xətt və «lisani-dini» də səbəblərdən biri hesab edən Əli bəy bütün türklərin ortaq bir dildən istifadəsini nəzəri baxımdan əsaslandırır və türk dilinin islah olunması məsələsini qətiyyətlə irəli sürürdü. Əli bəy Istanbul şivəsinə «mükəmməl bir türkcə» kimi qiymət verir və qeyd edir ki: «Lisani-farsı bir əsrdən bəri tədəniyə üz tutduğu halda («Həqayiq»in lisanı da buna dəlil ola bilir), lisani-türki gündən-günə tərəqqi və təali etməkdədir» (24, 184). 1905-ci ildə Nijni Novqorodda I Rusiya Müsəlmanları Konqresində Əli bəy Azərbaycanı təmsil edən nümayəndə kimi iştirakçı olmuşdur. Əlimərdan Topçubaşov, Əhməd Ağaoğlu, Fərrux Vəzirov və Əli bəy Hüseynzadə Konstitusiya tələb etmək üçün Peterburqda general Trepovun intriqalarına baxmayaraq mübarizə nəticəsində istəklərini tam olmasa da, baş nazir Vitteyə qəbul etdirmiş, beləliklə, dumaya azərbaycanlılardan da üzv seçilməsi təklifini vermiş və ana dilində yeni bir qəzet çıxarılmasına icazə almışdı. Əslində, Peterburqa həm azərbaycanlılar, həm də Qafqaz müsəlmanları heyət göndərmək fikrində idilər. Bəziləri (Irəvandan gələnlər) qorxduğu və çara sədaqətini sübut etmək üçün heyətdən ayrılmışdı. Əli bəyin Türkiyədə «Türk dərnəyi»ndə iştirakı onun türklük istiqamətindəki fəaliyyətinin qaynar dövrlərindəndir. «Türk dərnəyi»ni Rusiyadakı təzyiqlərdən qaçıb Istanbula
13
pənah aparan türklər 18 yanvar 1908-ci ildə yaratmışdılar. Məqsəd Türk dünyasını tanımaq və tanıtmaq idi. Ə.Hüseynzadə Bakıdan Istanbula dönən kimi 4 dekabr 1910- cu ildə həftənin 1-ci günü onun üzvü olmuşdur. 1910-cu ildən sonra Türkiyədəki həyatı tibbi fəaliyyətlə yanaşı, dərnək işləri içində konfrans və konqreslərə həsr edilmiş, elmi və siyasi məqsədlə dövlət tərəfindən müxtəlif ölkələrə getmişdir. «Edebiyatla ilgisi yazmaktan ziyade okumak şeklinde olmuştur» (40, 19). Əli bəy 1911-ci ildə Selanikdə konfrans keçirmiş, onun konfransdakı məruzəsi Selanik türklərinə çox böyük təsir göstərmişdir. 18 avqust 1911-ci ildə Aqil Muxtar, Məmməd Əmin, Əhməd Hikmət, Əhməd Ağaoğlu, Yusif Akçura ilə birlikdə «Türk yurdu» dərnəyini qurmuş və onun orqanı olan «Türk yurdu» dərgisini çıxartmışdır. Əli bəy Istanbulda Qafqaz Türkləri Maarif Cəmiyyətinin (1913), Yüksək Sağlıq Məclisinin (1916), Türk-Macar Dostluq Yurdu Ümumi Mərkəzinin (1916) üzvü olmuşdur. I Dünya müharibəsindən sonra Rusiyanın dağılması labüd idi. Orada yaşayan türklərin dini və mədəni muxtariyyətləri, seçki sistemində dəyişikliklər edilməsi və s. məsələlərlə bağlı dövlətləri məlumatlandırmaq üçün Rusiya Müsəlmanları, Türk-tatar Millətlərinin Müdafiə və Hüquq Cəmiyyəti qurulmuşdu. Cəmiyyətin göndərişi ilə 10 dekabr 1915-ci ildə Turan Heyəti tərkibində Əli bəy Hüseynzadə, Yusif Akçura, Krımlı Məmməd Əsəd Çələbizadə, Buxaradan Mühiməddin Bəycandan ibarət heyət Avropaya getmişdi. Heyət Sofiya, Budapeşt, Vyana və Berlində görüşlər keçirmiş, Əli bəylə Y.Akçuranın müəllifliyi ilə Budapeştdə alman dilində çap olunan kitabçada yazılmışdır: «Rusiya öz təbəəsi olan Türk və digər müsəlman xalqlarının ən təbii, qanuni və müqəddəs haqlarını zorla əllərindən almışdır. Onların öz soydaşlarıyla hər cür təmas və əlaqələri qadağan edilmişdir, məsələn, Qazanlı və Qafqazlı bir türkə, Türküstan və Qırğız
14 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|