Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
bölgələrindən mülk və torpaq almaq qəti qadağandır; Rusiya- dakı türklər ən müqəddəs dini vəzifələrini belə yerinə yetirməkdən məhrumdurlar, hər cür mədəni və milli təhsil imkanı əllərindən alınmışdır». Rəsmi yazı «Əlimizi sənaya qaldıraraq yalvarıyoruz, bizi Rus zəncisindən qurtarınız» cümləsi ilə bitir (40, 20-21). Bu nota Yusif Akçura və Əli bəy tərəfindən bütün Avropa dövlətləri başçılarına verilmişdi. Heyət sonra Vyanada Avstriya dövlət adamlarından bu işdə onlara kömək etmələrini istəmiş, 1916-cı ilin yanvar ayında isə Berlində «Türk Qövmləri konqresi»ndə iştirak etmişdir. Fevral ayında heyət Türkiyəyə qayıtmışdır. Türk-tatar heyətinin daxil olduğu Rusiya Məzlum Millətləri Cəmiyyəti tərəfindən 18 may günü Amerikanın naziri Vilsona teleqram vurulmuş (Əbdürrəşid Ibrahim, Əhməd Ağaoğlu,Y.Akçura və Əli bəyin imzaları ilə), Rusiyada təzyiq altında yaşayan mil- lətlərin istəklərinin eşidilməsi və onların tərəfdarı olaraq fəaliyyətə başlanılması istənmiş, «imdadımıza gəlin, bizi yox olmaqdan qurtarın» sözləri ilə sona çatmışdır. 27-29 aprel 1916-cı ildə Lozanda III Millətlər Birliyi Konfransı daha böyük bir heyətlə (Y.Akçura, Əbdürrəşid Ibrahim (Kazan), Mühiməddin Bəycan (özbək), Məmməd Səfər Əhmədov (qazax və qırğızlar adından), Əhməd Saib Qaplanov (qumuq), Seyid Tahir (Dağıstan), M.Əziz (çərkəz), Ağaoğlu Əhməd, Əli bəy (Azərbaycan) Rusiya Müsəlman Türk tatarlarının Müdafiə və Hüquq Cəmiyyəti adına konfransda iştirak edənlər təmsil etdikləri xalqın tələblərini irəli sürmüş, tələblər 18 səhifəlik risalə şəklində çap edilmişdir. Sonra Rusiya Məzlum Millətləri Cəmiyyəti tərəfindən bir toplantı tərtib edilmişdir. Rusiya Müsəlmanları adından dini, mədəni, qanuni bərabərsizliklərin aradan qaldırılmasını, seçki sistemində dəyişiklik edilməsini Qərb dövlətlərindən istəyirdilər.
15
Əli bəy 14 avqust (bəzi miəlumatlara görə 17 iyul) 1917- ci ildə Stokholmda keçirilən Millətlərarası Sosialist konfransına gedərkən Berlində Alman sosialist liderlərindən biri olan Fr. Ebert ilə görülmüş, konqresdə «Milliyyət və Çoğunluk» (Milliyyət və əksəriyyət (say üstünlüyü) mövzusu ətrafında Rossanovla mübahisəyə girmişdir: «Bu konqrede dikkate değer bir tebliğ okudu» (45, 269).Konqresdə Əli bəy «Osmanlı dövlətində milliyyətlər məsələsi dünya millətlərinin müstəqillik əldə etmələrinə bağlıdır» fikrini əsas tutaraq çıxış etmişdir. 1918-ci ildə Nurəddin bəy Xudayarxanov, Sədrəddin Xan (Türküstan), Əbdürrəşid Ibrahim (Sibir), Osman Tokumbet və Bahaəddin (Kazan), Həlim Sabit və Əli bəy Isveçrədə büro təşkil edib Tələt Paşanın yardımı ilə 27 oktyabrda Istanbuldan çıxmış, kömək üçün Fuad Köprülü də heyətə daxil edilmişdir. Heyət Varnaya gəldiyində Macarıstandakı qarışıqlığa görə Odessa-Almaniya istiqaməti ilə yoluna davam etmiş, Kiyevdə Almaniya təmsilçisi Baron Mumla görüşmüş və bu zaman Almaniyada qarışıqlıq olduğu üçün yollar bağlandığından noyabr ayında Istanbula qayıtmış, sonra Türküstan (Orta Asiya) ölkələrinə getmişdir. Əli bəyin I Dünya müharibəsindən sonra 1918-ci ildə hökumət tərəfindən Azərbaycan milli dövlət quruculuğu mövzusunun müzakirəsi üçün Bakıya göndərilməsi haqqında məlumatlar var. Həmin vaxtlar Əli bəy konfranslarda milli Azərbaycan dövləti qurulması haqqında mövzulara müraciət edirdi. Əli bəy Türk ölkəsi kimi Transqafqazda ayrı türk və gürcü dövlətləri, Qafqaz federasiyası və ya türklərin yaşadığı ərazilərin valiliyi ilə Osmanlı dövlətinə bağlanması yolunu anladırdı. Əli bəyin «Azərbaycanda düşündüklərim», Səməd Ağaoğlunun «Atamdan xatirələr» adlı əsərindən Əli bəyin Əhməd Ağaoğlu ilə birlikdə aprel ayında Batum və Gəncədə olduğu məlumdur. O, Gəncədə Nuru Paşanın da yanında olmuş və orada Azərbaycan ziyalıları ilə birlikdə ölkədə milli
16
dövlət qurulması sahəsində çalışmışdır. «Birinci Dünya Savaş‘ının sonunda hükumet tarafından Kafkasiya‘ya memur edildi ve bu sırada Azerbeycan‘ın milli bir devlet halinde kurulmasına çalıştı. Azerbeycanın Istanbul elçisi olarak gönderilmiş olan Yusif Vezirli‘nin Azerbeycan Türk edebiyatı tarihini yazması ve yayınlamasına yardım etti (1919)» (45, 269). Ehtimal ki, Əli bəy 4 aprel 1918-ci ildə Azərbaycan və Türkiyə arasında imzalanan bağlaşmada vəzifəyə təyin edilmiş, 24 apreldə Qafqaz dövlətlərinin Zaqafqaziya məsələsini həll etmək üçün Istanbulda təşkil olunmuş konfransa gedən M.Ə.Rəsulzadənin başçılıq etdiyi Azərbaycan heyəti və Qafqaz dövlətləri nümayəndələri ilə birlikdə Gülnihal adlı gəmi ilə Istanbula qayıtmışdır. Əli bəyin həmin sazişlə bağlı 4,5 və 6 aprel gecələrinə aid yemək siyahısı olan sənədləri qalır. Əli bəy 1926-cı ildə Fuad Köprülü ilə Bakıda keçirilən I Türkoloji Qurultaya gəlmişdir. Vətənində yüksək səviyyədə qarşılanmış, mətbuatda haqqında yazılar və şəkilləri çıxmış, əsərləri nəşr edilmiş, onun haqqında sənədli film çəkilmişdir. 1936-cı ildə Dolmabağça Sarayında III Türk dili Qurultayına üzv seçilmiş-dir. Ömrünün son illərində Azərbaycanda repressiyanın gücləndiyi zaman Azərbaycana gəlmək istəmiş, lakin bundan xəbər tutan H.Cavidin məşhur türkoloq Samoyloviç vasitəsilə ona göndərdiyi şer-məktub bu işin qarşısını almışdı: Sən ey yüksək fəzalardan gələn səyyahi-zərrinpər, Uzaq, ey nəcmi-geysudər, uzaq get, ərzə yaklaşma! Uzaqdan pək gözəlsin, mənzərən pək dadlı, pək dilbər, Məhəbbət yox təqərrübdə, bu mehrəqdən saqın şaşma! 17 mart 1940-cı ildə (bazar günü) bacanağı Kamal Muxtar Özdənlə ingilislərin Hindistana zülm etməsi barədə danışarkən ürəyi dayanmışdır. Kitabxanasında Əli bəyə aid bir sıra sənədləri saxlayan Hilmi Ziya onun vəfat tarixinin 1942- ci il olduğunu göstərir (45, 270).
17 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|