Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
alıb asanlıqla qrammatikasına görə dəyişməsi xüsusiyyətini Əli bəy onun çox əlamətdar keyfiyyəti kimi səciyyələndirirdi. «Türk qəvaidi o qədər sadə, o qədər gözəl və məntiqə müva- fiqdir ki, onunla ülfət edən türk heç bir vaxt anı tərk eləyib, ərəbin qəvaidini qəbul edəməyəcəyi aşkar idi». Beləliklə, türkləri ərəbləşmək təhlükəsindən xilas edən dil olmuşdur. Milli duyğu və düşüncələr ruhunda yazılmış bu əsərdə (Əli bəyin bütün əsərlərində belə bir ruh, özü də adi yox, yüksək ruh var) problem ortaya qoyulur, məsələnin tarixi və ona olan münasibətlər xatırlanır, sonra məqsəd aydınlaşdırılır; onun tədqiqinin zəruriliyi əsaslandırılır və bunun üçün optimal yollar göstərilir. Bu, Əli bəyin publisistikası üçün ən populyar üslubdur. Millətin itirməkdə və ya unudulmaqda olan dəyərlərinin əldən çıxmaq narahatlığı Əli bəyi bütün fəaliyyəti boyu təqib etmişdir. O, bu narahatlıq və təhlükədən xilas olmağın, uzaqlaşmağın çarələrini axtarıb tapırdı. Türk millətinin dil tarixini, coğrafiyasını tanımaq, bilmək milli borc, vətəndaşlıq vəzifəsi hesab edilir. Zahirdə «həqiqi», batində «saxta» millətçilərin, «vətənpərvərlər»in, yalançı tarixçilərin millətçilik- türkçülük hisslərindən bixəbərlərin «burjua millətçisi», «pantürkist» kimi tanıtdığı Əli bəy millətimizin dili, tarixi, etnoqrafiyası, mədəniyyəti ilə bağlı xüsusi coşğunluqla yazılmış əsərlər müəllifidir. Həmin əsərlər millətimizin azadlığı, tərəqqisi uğrunda onun ən kəsərli silahıdır. Bu baxımdan, Əli bəy həmişə prinsipial mövqedə dayanmış və azadlıq, ittihad məfkurəsinə sadiq qalmışdır. Təəssüf ki, Əli bəy kimi aydınlara «laf» deyən «özünə turançı deyib xəyal buludu içində üzən bir bölük saxta millətçilərdən və beşiyi başında yad südü əmib millət fikrinə düşmən kəsilərək müstəmləkəçi dövlətin mədəni vəzifələrini müdafiəyə qalxan, tör-töküntüləriylə də imperializmin buyruq qulları olan tarixçi alimlər» (2, 422) sonralar neçə-neçə Əli bəyləri xalqa və dünyaya yanlış tanıtdılar, lakin onları milli yaddaşdan çıxara bilmədilər. Əbdülhəq Hamidin fikri ilə ifadə
42
olunsa, Günəşin bir müddət doğmaması onun qeyb olması demək deyildir. Əli bəyin ideyaları ölmədi və ölə bilməzdi, çünki onlar türkçülük ideyaları idi və böyük bir millətin gələcəyinə xidmət edirdi. Ə.Hüseynzadə türk xalqlarının soy-kök, tarix, etnoqrafiya, dil məsələləri ilə bağlı tədqiqatları ilə özünün dərk etdiyi həqiqətləri anlatdı, elmi informasiyalar xəzinəsinin ağzını açdı. «Romantiklərin nümayəndələrinin ədəbi yaradıcılığında tarixi keçmiş, din, xalqın azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsi mövzuları əsas yer tuturdu» (6, 240). Əli bəy Hüseynzadə türk xalqları içərisində oğuz, uyğur və qırğız xalqlarının tarix baxımından ən qədim olduğunu göstərir. Oğuz türkləri «tu-ku-ye», «turok», «türk» və s. adlarla tarix səhnəsinə ilk atılan və mədəni tərəqqiyə mailk olan türklərdir. Oğuz türklərinin çox qədim olduğunu şərqşünas alimlərin, demək olar ki, hamısı qəbul etmişdir. «Miladdan öncə minillər boyu qədim Azərbaycanda yaşayan türk boyları 3-4 min il əvvəl müxtəlif qollara ayrılmış, bir qolu Türküstan tərəfə köçmüş, digər qolu isə Urmu gölü hövzəsində qalmışdır. Doğuya gedən türklər V əsrdən sonra böyük Göy- Türk imperiyasını qurmuşdur. Bu türklər haqqında Çin mənbələrində, Orxon-Yenisey türk abidələrində və digər qaynaq-larda kifayət qədər məlumat vardır. Müxtəlif dillərdə yazılmış sənədlərdə tukyu (çin), türküt (monqol), tork (fars- erməni) və öz dillərində türük, türk adlanan türk-lərin doğu qolu elmi ədəbiyyatda geniş işıqlandırılmışdır, lakin Ata yurdda qalan türklər barədə bunu söyləmək olmaz, çünki indiyə qədər bu sahədə tədqiqat aparıl-mamış, yalnız akkad yazılarında bir-iki yerdə adı turukki şəklində oxunan tayfala- rın türk olması fikri söylənmişdir» (2, 41).
43
Əli bəy Hüseynzadə oğuz türklərinin dili ilə bağlı araşdırmaların yetərincə olmadığı fikrindədir. «Əssənəyi- məzkurənin (türk dillərinin) künhi, cəddi-əlası qayət qədim və vahid bir lisani-əsliyi-turani olmaq möhtəməl isə də ancaq bu lisani-əslinin mahiyyəti hənuz layiqiylə anlaşılmamışdır». Lakin bununla belə, o, Orxon-Yenisey abidələrinin tədqiqini, bu kitabələrin türk xalqlarına məxsus olduğunun sübut edilməsini dəyərli bir elmi hadisə hesab edir. «Bu tarixdən etibarən türk mədəniyyəti-qədiməsi üzərindən pərdə rəf olub gündən-günə mühüm kəşfiyyat ilə elmi-əhvali-ətrak yeni bir tərəqqiyə məzhər olmaqda və üləmaya şən və şöhrət vase bir meydan açılmaqdadır». Əli bəy bu abidələrin ən böyük dəyərini türklərin köçəbə və bədəvi olmayıb qədimdən əkinçiliklə məşğul mədəni bir toplum olduğunu sübut etməsində görür. Orxon-Yenisey abidələrinin dilində Əli bəyi daha çox heyran edən türk tarixinin, xüsusilə də qədim zamanlardan Bilgə xanın vəfatına qədərki hadisələrin «milli və şairanə bir surətdə» hekayə edilməsidir. Bu xüsusiyyət, həm də Əli bəyin qələminə məxsus bir nömrəli keyfiyyətdir. Onun əsərlərində, hətta ən ciddi əsərlərində də millilik və şairanəlik vəhdətdədir. Əli bəy türk dillərindən danışarkən Orxon-Yenisey runlarının dilini çağdaş türk dillərinin «cəddi-əlası» hesab edən əsil dilçilərin fikrinə ehtiramla yanaşır. O, türk xalqları içərisində dilini, əxlaqını daha çox mühafizə edən qırğızları yüksək qiymətləndirir. Qara uyğurlarla sarı uyğurların müqayisəsində isə xalis türkcəliyi qoruyub saxladığına görə ikincilərə üstünlük verir. Türklüyün tukuye (oğuz), uyğur və qırğız adları ilə üç şöbədən ibarət olması, digər adlarla adlandırılan türklərin sonradan meydana çıxması və həmin adların xalqların mənsubiyyətindən irəli gəlməsi Əli bəy tərəfindən təhlilə cəlb edilir və qırğızların hamısının türk şivəsi ilə danışması, dillərinin təbiiliyi, «əsla məktəb görməyənlərin belə bəlağətə,
44 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|