Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
antropoloq, etnoqraf, dəyəri ölçüyəgəlməz bir dilçi alim kimi görürük. «Yazı, esasında, milliyetçiliğin iyi bir ifadesidir» (45, 270). Əsər türkçülük, müasirlik və islam mədəniyyətini elmi şəkildə irəli sürməsi ilə mühüm bir addım kimi qiymətlidir. Sağlam məntiqlə elmin faktları vəhdətində ərsəyə gələn bu əsəri müxtəlif aspektlərdən (dilçilik, tarix, fəlsəfə, məntiq, coğrafiya, etnoqrafiya) təhlilə cəlb etmək mümkündür və əsərdə dərin elmi araşdırmalardan əldə edilən nəticələr buna imkan verir. Əsər mövzu ilə bağlı dolaşıq fikirlərə son qoyur və türklərin tanınması üçün mükəmməl məlumatlar verir, elmi həqiqətlər işığında türklüklə bağlı məsələlərə ciddi münasibətlər meydana çıxır. «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?» məqaləsi məna və məntiqcə, elmi sanbal baxımından dərin olduğu kimi həcmcə də böyük əsərdir. Əsərin əvvəlində Əli bəy özünə xas olan təmkin və mədəniyyətlə onun yazılmasının səbəb və məqsədini izah edir. Bunlar konkret paraqraflarla verilməsə də, əsəri yazmaqda müəllifin aşağıdakı məsələləri aydınlaşdırmaq məqsədində olduğu dərhal diqqəti çəkir: 1)«Türkcə» və «islamiyyə» sözlərini elmi şəkildə araşdırmaq: «Çünki «Türkcə» və «islamiyyə» ibarələri hər nə qədər surəti-zahirdə qayət aydın və aşikar sözlərə bənzəyirlərsə də, həqiqət halda öylə deyildir. Bu kəlmələr asan, sadə, munis görünürlər və hər kəs öylə zənn edir ki, bunlar izahata, şərh və təfsirə möhtac deyildir. Böylə zənn edənlər, əlbəttə, səhv edirlər»(137,210). Əli bəy bu iki kəlmənin mənalarını açmağı, həmin mövzudakı səhv və xətaları aradan qaldırmağı mətbuatın əsas vəzifələrindən biri hesab edir. 2) Rəqiblərin, müxtəlif nəşriyyatların türklər haqqında qərəzli yazılarını təkzib etmək: «Lisanımızı, qövmiyyətimizi, tariximizi, tariximizə ziynət verən böyüklərimizi, qəhrəmanlarımızı, dinimizi məzmum sifətlərlə ləkədar etmək istəyən qərəzkaranə nəşriyyata, rəqiblərimizə, çox kərrə də biz özümüz aldanıb inanırız. Bunların nə niyyət və məqsədlə yazılmış və yazılmaqda olduğunu bilməyiriz».
30
3) Türklərin kim olduğunu və kimlərdən ibarət olduğunu araşdırmaq: «Türklüklə iftixar etdikləri halda türkün kim və kimlərdən ibarət bulunduğunu bilməyən nə qədər türk mühərrirlərimiz vardır!..» 4) Türklərə milli nəzərlə yanaşmağı formalaşdırmaq: «Şübhəsiz, öz qövmünü əhya edən, öz məmləkətini abad edən, öz millətini təriqi-tərəqqiyə sövq ilə anı mədəniyyətin bala mərtəbələrinə çıxardıb şərəf qazandıran böyük cahangirlərə öz qövm və milləti nəzərilə deyil, başqa və rəqib millətlərin nəzərilə baxarsaq, böylə cahangirlər haqqında, əlbəttə, yaxşı söz deyəməyiz». Bu mənada, Əli bəy araşdırma üçün ilk növbədə; a) türklərin kim olduğunu; b) hardan inkişaf etdiyini; c) neçə şöbəyə ayrıldığını; d) harada sakin olduğunu; e) hansı adlar altında yaşadıqlarını göstərməyin zərurliyini məsələnin həlli üçün bir prinsip kimi irəli sürür və xatırladır ki, «məsələ qayət mühümdür». Əli bəy bu məsələnin bir neçə əsr əvvəldən həll edilməli olduğunu göstərir: «mazidə ehmal olunmuş bu məsələyi gələcəyə, uzaq gələcəyə, tərk etməyib heç olmazsa indi ələ almalıdır». Tarixdə elə məsələlər var ki, onlar yalanlardan qoruna bilmir, saxta fikirlərlə həqiqətləri boğulur. Mənafelərin xidmətində dayananlar, siyasi məslək qulluğunda duranlar «qayırma» fikirlərlə məsələləri elə qəlizləşdirirlər ki, onları bir günə, beş günə aydınlaşdırmaq olmur və ya bir nəfər, beş nəfər həll edə bilmir. Əli bəyin bəhs etdiyi məsələ də bu qəbildəndir. Əli bəy təmkinli, ideyalı üslubu ilə məsələnin hədsiz əhəmiyyətini vurğulayır. Özü də söhbət millətdən gedirsə, deməli, məsələnin mühümlüyü «bala» (yüksək) mərtəbədə dayanır. Ona görə də Əli bəy «həyəcan təbili» çalır: «Ancaq böylə bir məsələni həqqilə tənvir edə bilmək bir, ya iki fərdin işi deyildir. Bəlkə onu mütaliə üçün beynəlislam xüsusi darülfünunlar, məclislər, cəmiyyətlər mövcud olmalı». Əsərdə terminologiya, etnoqrafiya, dil tarixi, dil coğrafiyası məsələləri son dərəcə dəqiqlik və diqqətlə təhlil
31
edilmişdir. O, xüsusilə də etnoqrafiya elminə görə, müəyyən qövmə məxsus olan «moğol» termini üzərində dayanır. Əli bəy türklərin mədəniyyət tarixində çox böyük rola malik olan bir hissəsinə bu adın verilməsini elmdə səhv bir addım hesab edir. O hətta Əmir Teymurla Çingiz xanın qanını daşıyan, bu iki böyük türk oğlunun nəvəsi Babur şahın –hind imperatorluğunun əsasını qoyan böyük siyasət adamının yaratdığı hind-türk dövlətinə «böyük moğollar hökuməti» deyilməsini düzgün hesab etmir. Teymurun Bərlas adlı sülaləyə mənsubluğuna, Keş şəhərində türk dilində «gözəl» mənası verən «kürəkan» adlı ailədə anadan olmasına işarə və onun nəvəsi Mirzə Baburun –Babur şahın (1483-1530) bütün yaşantısını əks etdirən «Baburnamə» əsərinə istinad edərək onun Monqolustan torpağında deyil, Səmərqəndin cənub tərəfində doğulduğunu bildirib bu barədə tarix elminə dəqiqləşdirmə gətirir: «Bu əsərin bir çox yerlərində müşarileyh moğolca bilmədiyini etirafla bərabər, əcdadı kimi özünün dəxi türk olduğunu və hətta türklüklə iftixar etdiyini bəyan ediyor. Hindistandakı sülaləsinə «böyük moğollar» ləqəbi bir yanlışlıq əsəri olub, bu yanlışlıq avropalılara bəzi Iran müvərrixlərindən sirayət etmiş idi. Bu gün Avropa müstəşirqinin haman kaffəsi xətalarını anlayıb təshihi-maddə etmiş olduqları halda, biz nədən əski zəhabımızda səbat edib qalırız?» (24, 215). «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?» əsərindəki terminlərin izahında «türk» və «tatar» sözləri üzərində təhlil və araşdırmalar daha maraqlıdır. Əli bəy, xüsusilə də, «tatar» termini ilə bağlı konkret fikirlər irəli sürür, bu haqdakı mülahizələri ümumiləşdirib onlara münasibət göstərir və bütün türkoloqların bu sözün tamamilə aradan götürülməsinə tərəfdar olduğunu qeyd edir. O, qeyri-elmi olan bu terminin bir neçə mənada işləndiyini və bunların hamısının yanlış olduğunu inandırıcı faktlarla aydınlaşdırır.
32
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|