Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
iqlim şəraitini, coğrafi vəziyyəti, eyni və müxtəlif məkanlarda yaşayan türklərin qəbul etdikləri növbənöv din və məzhəbləri və bu vasitələrlə qəbul edilən xətt və dilləri, millət və qövmləri bir-birinə qarışdıran tarixi hadisələri qeyd edərək dildə təsir məsələsinin normal olduğunu əsaslandırmışdır. Doğrudan da, hazırda dünyadakı altı minə yaxın dil içərisində təsirə uğramayan bir dil də göstərmək olmaz. Türk dillərinin əvvəlki vəziyyətindən fərqlənməsində Əli bəy din və məzhəbləri əsas səbəblərdən biri hesab etmişdir. Belə ki, o, türklərin ən qədim dini olan şamanın (Orxon- Yenisey yazılarına əsasən), («Şaman məzhəbinə bu gün dəxi bəzi Çin və moğol əqvamı və Sibiriya cəhətlərində bir neçə türk əşair və qəbaili tabedir») – təbiətə pərəstişdən ibarət olan bu dinin sonralar «qaba bir bütpərəstlik» səviyyəsinə enməsindən danışaraq onun «şaman kahinlərinin şarlatanlığı sayəsində» davam etdiyini göstərir. O, türk xalqları içərisində ilk olaraq tərəqqi edən «tu-ku-ye» adlı oğuz türklərinin, onlardan sonra tarix səhnəsinə çıxan uyğurların bütpərəstliyə uzun müddət sitayiş etməyib, başqa müxtəlif dinlərlə mədəniləşməyə başladığını qeyd edir. Əli bəyin təhlilləri onun dilçilik elmi qədər ilahiyyat elminə də bələd olduğundan xəbər verir. O, türklərin şamanizm, buddizm, lamalıq (budda dininin bir şöbəsi), panteizm və bəzi dinlərin tərkib hissəsindən ibarət olan metampsixoz, xristianlıq, islam məzhəblərində olduqlarını tutarlı faktlar göstərməklə izah edir. Islam dini yarandıqdan sonra başqa məzhəblərin türklər arasında zəifləməsi türklərin bu dinlə mədəniyyət tərəqqisinə can atmaları ilə bağlıdır. «Türklər arasında müxtəlif din və məzhəblər yekdigərini təqib etdikcə bunlarla bərabər təhrirati- diniyyə və rəsmiyyədə müstəməl xətlərin, əlifbaların əşkalı dəxi təbəddüd ediliyordu». Əli bəy türklərin yazısından bəhs edərkən onların özü tərəfindən ixtira olunan run xəttini, uyğur, ərəb əlifbalarını göstərir və diqqəti çox mühüm bir məsələyə çəkir: «Dini-islam ilə xətt və lisani-ərəbi türklərin lisani-
39
ədəbiyyat, əxlaq və adətlərində xeyli əzim bir təbəddül vücuda gətirmiş olduğu halda, türklər yenə milliyyət və qövmiyyətlərini, lisan və ədəbiyyatlarını ancaq dini-islam dairəsində mühafizə edə bilmişlərdir». Türk tarixində iki məsələni Əli bəy çox mühüm hesab edir: 1.Türklərin bütövlükdə islam dinini qəbul etməyə meyl göstərmələri. 2. Islam dini ilə etiqadlı, ərəb elmilə bilikli, ərəb mədəniyyəti ilə mədəni olduqları halda, «türklərin əsla ərələşməyib, yenə türk oğlu türk qalmaları». Ə.Hüseynzadə bu məsələlərin səbəbini də aydınlaşdırır. Islam dininin məziyyət və xüsusiyyəti, sadə və aydın olması, isbat və dəlil baxımından zənginliyi, türklərin təbiəti, ləyaqət və əxlaqı, mənəviyyatı bu səbəblərdəndir. Təbii coğrafi şərait və iqlimə görə geniş çöl və səhralara malik olan Türküstanla Ərəbistan arasında oxşarlıq olduğu, «dəvəni, atı, süvariliyi, mərdanəliyi, igidliyi, seyri-səfəri, köçəbəliyi, füshətabad vətəni, hürriyyət və muxtariyyəti sevən türk ilə ərəb arasında dəxi bir münasibət, bir qərabət mövcud olduğu inkar olunamaz». «Türk xalqlarının, o cümlədən, azərbaycan- lıların dil kökünü aydınlaşdırmağa mane olan faktlardan biri köçərilikdir. Daha doğrusu, ümumiyyətlə, köçərilik anlayışı (məsələn, qaraçılarda olan kimi) və türklərdə köçərilik məsələsi aydınlaşmayıb. Əslində, türk xalqlarından danışarkən «köçərilik» və «köçmək» sözləri fərqləndirilməlidir. Yəni türklərdə köç olub. Bu, təsərrüfat və iqlimlə bağlı hadisədir. Türk xalqları həm əkin-biçinlə, həm heyvandarlıqla məşğul olublar. Heyvandarlıq kənd təsərrüfatının tərkib hissəsi olduğundan o, oturaqlıq anlayışına qarşı durmur. Köç kənd təsərrüfatını qorumağın əlamətidir; türk xalqları elə iqlimlərdə yaşayıblar ki (bu, Orta Asiya arealına da, Qafqaz arealına da aiddir), yayın istisindən heyvanı qorumaq üçün yaylağa, qışın soyuğundan qorumaq üçün qışlağa köçmək vacib olub (Orta Asiyada və Azərbaycanda Qışlaq, Manqışlaq və s. kimi onlarla toponimi xatırlayın). Təsərrüfatın mühüm tərkib
40
hissəsi olan heyvanı qorumaq niyə köçərilik sayılsın?» (21, 26). Əli bəy həm ərəblərin, həm də türklərin islam dininə olan etiqadı və tarixləri arasında da oxşarlığa nümunə olaraq türklərin run xətti dövründəki bütpərəstliyi ilə ərəblərin cahiliyyət zamanındakı bütpərəstliyi arasında da bənzərlik görürdü. Türklər bəzi başqa xalqlar kimi islam dinində dəyişiklik etmək fikrinə düşməyib düz yolla irəlilədilər, islam dinini olduğu kimi qəbul etməklə yanaşı, onu qorumağa da qeyrət etdilər və ərəblər bütün Şimali Afrika, Suriya və Mesopotomiya xalqlarını və Dağıstan xalqlarının bəzisini ərəbləşdirdiyi halda, türklərdə bu prosesə nail ola bilmədilər. Bunun səbəbi Əli bəy Hüseynzadəyə qədər türklərin kiçik bir toplum olmayıb ərəblər kimi müstəqil və böyük millət olmaları və türklərin mərkəzi olan Orta Asiya və Türküstanın Ərəbistandan məsafəcə uzaqlığı kimi göstərilirsə, o, bu səbəbi daha mühüm bir cəhətlə bağlayırdı. Bu mühüm cəhət türk dilinin «əssəneyi-Turaniyyədən» olması ilə ərəb dilindən fərqlənməsi keyfiyyətidir. Əli bəy bütün yaradıcılığı boyunca dil və din məsələlərinə xüsusi həssaslıqla yanaşmış, lakin islam dinini son dərəcə yüksək tutsa da, dilin roluna daha bö- yük üstünlük vermişdir. Hətta, o, ərəblərin millətləri ərəbləşdirməsi prosesində ərəb dilinin islam dinindən daha çox iş gördüyünü düşünürdü. Əli bəyə görə, islam dini moğollar içində yaransaydı, bəlkə də onlar türkləri moğollaşdıra bilərdilər. O, bunun səbəbini moğol və türk dilləri arasında biri digərini təmsil edəcək dərəcədə yaxınlığın olmasında görürdü. Əli bəy fikirlərində o qədər dəqiqdir ki, o hər hansı bir elmi mülahizəni irəli sürəndə onun müəllifliyi məsələsinə də diqqət yetirir. O, türk dilinin başlıca olaraq qaydalara əsaslandığını qeyd edir və dərhal göstərir ki, həmin fikir türk yazıçı və maarifçisi Əhməd Midhət əfəndiyə məxsusdur. Türk dilinin lüğətə əhəmiyyət verməyib hər dildən bəyəndiyi sözü
41 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|