Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
nəticələr verəcəyini düşünür və tərəqqi yolunda əlifbanı maneə hesab etmirdi. Əli bəyə görə, əlifba dəyişdirmək nicat yolu deyildir. O, ərəb əlifbasını bütün müsəlmanları bir- ləşdirən vasitə kimi yüksək qiymətləndirirdi. Əlifbanı dəyişməklə baş verən maddi və mənəvi ziyanı əvvəldən görən Əli bəy onun vacib problem olmadığını düşünürdü (I Türkoloji qurultayın keçirildiyi zaman ən önəmli problem ümumtürk dili məsələsi idi). «Kazanlı Alparos alfabe üzərində mühafazaçı bir görüşle, Arap harflerinin estetik değerinden, birer sanat eseri olan cami duvarlarındaki levhalardan söz etmişdir.Basımevlerinde kullanılan 250-300 harfi bir derece azaltmak mümkündür. Harf değişdirmek zorunlu değildir». Ərəb əlifbası ilə bağlı Zirkofun fikirləri də Əli bəyin marağına səbəb olmuşdur: «Prof. Zirkof Arap Harflerini birden bırakmamak taraflısı olanlardandır. Öncə bu harfler üzerinde birçok düzeltmeler yapılmıştır, daha da yapılabilir. Bu bakımdan acele etmemeli, bir kaç yıl beklemeli ve çok çalışmalı diyor». Əli bəy «Ittihad və tərəqqi» tərəfdarı idi. Onun «Türkləşmək, Islamlaşmaq, Müasirləşmək» prinsipinin birinci komponenti ilə bağlı vəzifələrin həyata keçməsi dildən başlayırdı. Dil birliyi türk xalqlarının tərəqqisi yolunda ən mühüm bir yol idi. I.Qaspıralının redaktorluq etdiyi, Krımda nəşr olunan «Tərcüman» qəzeti ilə yayılan «Dildə, fikirdə, işdə birlik!» ideyası türklük fikri tarixində mühüm yer tutur. Tədqiqatçıların bir qrupu bu ideyanın Əli bəyə, digər qrupu isə Ismayıl bəy Qaspuralıya məxsus olduğunu göstərir. Son məlumatlara görə, bu ideya Əli bəyə aid olub «Tərcüman» qəzetində işıqlandırılmışdır. «Nadir bir istedad və mənəviyyat sahibi» (Ə.Mirəhmədov) olan Əli bəy türklərin bütün sahələrdə birləşməsini onların gələcəyi üçün önəmli bir yol hesab edirdi: «Xüsusən dildə birlik və bütövlük məsələsini Əli bəy mənəvi bütövlüyün bütün digər sahələrdə gerçəkliyi üçün zəmin hesab edirdi. Belə bir fikri qəti rədd edirdi ki, guya
27
qədim, ata türk dili bizim eranın ikinci, yaxud dördüncü əsrində formalaşıb. Həm dilimizdə olan abidələrin, həm də dilimizin özünün eradan əvvəlki dörd min ili belə yanaşma tərzində tədqiqatdan kənarda qalırdı. Halbuki Əli bəyə görə, dildə də, ədəbiyyatda da son altı min il fasiləsiz, tənəffüssüz «türk altı min ili» olub. Eradan dörd min il əvvəldən islama qədər vahid türk dil və mədəniyyət məkanında vahid xalq yaşayıb –türklər!... hələ çeşidlərə parçalanmamış ümumtürk dili bərqərar olub. «Xəzər –Balkan ellipsi» daxilində fasiləsiz hərəkət qapalı dövriyyə şəklində baş verib və ona görə də vahid bədii məkan pozulmayıb. Indi əsas məsələ həmin vahid məkanı kültürdə yenidən bərpa etmək, ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə doğru körpü salmaq, babaların yaratdığı milli-etnik «mənlik şüuruna sahiblik şüuru tərbiyə eləməkdir» (28, XVIII). Bu prosesdə ilk və əsas yol «dildən başlamalıdır» fikri ilə çalışan Əli bəyin redaktoru olduğu «Həyat» qəzeti və «Füyuzat» jurnalı səhifələrində dil birliyi məsələsi ona görə də ilk planda idi. Təsadüfi deyildir ki, prof. Y.Qarayev «Füyuzat»ın səhifələrini «mənəvi Turan» hesab etmişdir. Ümumtürk ədəbi dilinin yaradıcısı olaraq Əli bəy bu dilin əhəmiyyətini bütün türk dünyasına anlatmışdır. Bunun nəticəsidir ki, I Türkoloji qurultayda «ortaq ədəbi dil» önəmli məsələlərdən biri olmuşdur. O, türk xalqlarının (xüsusilə də, özbək və türkmənlərin) dil, ədəbiyyat, folklor və etnoqrafiyasına aid əsərlər müəllifi türkoloq A.N. Samoyloviçin (1880-1938) ümumi türk ədəbi dilinin tərəfdarı kimi uzun-uzadı və maraqlı bir məruzə söylədiyini də qeyd etmişdir. Əli bəyin yazdıqlarından təhsilini Sorbonna universitetində almış Feyzi Krımlının, Ş.Bektorenin, Həbib Cəbiyevin, Omadovun, B.Çobanzadənin, Fuad Köprülünün və b. ortaq ədəbi dil məsələsi haqqında danışdıqları məlum olur. Fuad Köprülü qurultayın 6 mart tarixli iclasında da çıxış etmiş və onun məruzəsi radio ilə xalqa çatdırılmışdır. Əli bəy
28
həmin tarixə aid gündəliyində yenə də son dərəcə təvazökarlıqla «Oğleden sonra benim tebliğim vardır» cümləsini yazmışdır. Qurultay qeydlərində Əli bəy özü haqqında yazmamış (iki cümlədən başqa), lakin çox həssas bir dinləyici kimi qurultay materiallarını əvvəldən axıra qədər dinləmişdir. Qurultayın bütün iclasları onun gündəliyində qeyd olunmamış, lakin Əli bəyi bir problem olaraq düşündürən məsələlər, xüsusilə də, ortaq türk dili (ümumtürk dili) məsələsi ilə bağlı mülahizələr geniş əks olunmuşdur. Hələ XX yüzilin əvvəlində «Həyat» və «Füyuzat» kimi mətbuat orqanları ümumtürk dilinin mümkünlüyünü göstər- miş, lakin ziyalılar arasında fikir birliyinin olmaması, məsələnin əsil mahiyyətinin dərk edilməməsi, Rusiya havalı beyinlərin onu qəbul edə bilməməsi və s. səbəblərdən bu yüksək ideya praktik şəkildə istənilən səviyyədə uğur qazana bilməmişdir. Bu ideyanın qələbəsini göstərən onlarla faktlar var, lakin bu, ortaq türk dili məsələsinin tam və qəti həlli demək deyildir. Ona görə də həmin məsələ təkrar olaraq I Türkoloji qurultayda proqram məsələsi kimi qarşıya qoyulmuş və onunla bağlı münasibətləri qurultayın fəxri rəyasət heyətinin altı nəfər üzvündən biri- Əli bəy Hüseynzadə öz gündəliyində qeyd edərək bir sıra tədqiqatlara mövzu vermişdir. Artıq həmin məsələyə dünyada yeni münasibət formalaşmışdır və demək olar ki, onun həlli labüddür. Bütün bu qeyd olunan faktlar, Əli bəyin ömürlüyünə aid olan rəsmi yığıncaqlarda yüksək məqsədlərlə iştirakı, türk xalqlarının dili ilə bağlı irəli sürdüyü problemlər və onların həllinə çalışmaq prosesindəki əzmkarlıq fəaliyyəti onun əsil türk və türkoloq olduğunu göstərir. Əli bəyi «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?» adlı silsilə yazılarında (132, № 4,9,16,22,35,52,81,82) zövqlü və şövqlü bir tarixçi, elmin dərinliklərinə nüfuz edən bir
29 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|