Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
olduğunu şübhə edilməyəcək dərəcədə sübut edən Əli bəy «türk» sözünü də dərin bir elmi şəkildə incələyir. «Əgər türk dillərinə kifayət qədər diqqət yetirilsəydi, o vaxt dilçilik və tarixin bir çox əfsanələri öz yerini həqiqətə verərdi» (34, 185).Alman şərqşünasları ərəb, fars və Avropa dillərinin təsirinə məruz qalmış və guya buna görə də türklükdən bir dərəcə uzaqlaşan qərb-osmanlı türklərini digər türklərdən ayırmaq üçün elmdə başqa bir termin icad etməyə səy göstərmişlər. «Türk tayfalarının (və təbii ki, onların dillərinin) adlandırılmasında, bir növ, hərc-mərclik vardır. Məsələn, «oğuz», «türkmən», «türk» sözləri ilk orta əsrlərdə və orta əsrlərdə bir çox hallarda eyni mənalarda, eyni məqamlarda işlənir» (21, 20). Əli bəy, bu mənada, «türk» və ya «turok» sözünün səhv olduğunu əsaslandıraraq göstərir ki: «Türkiyədə beynülam ruslara «Moskov» deyildiyi kibi, rus əhalisi beynində də osmanlılara «türk» ləfzindən qələt olaraq «turok», ya «türk» deyilir». Onlara «türk» adı verilməsini alman alimləri təklif etmişdilər. «Turuk» diri deməkdir. «Turu» yaşamaq deməkdir. «Tır» iti, «tirik» silah deməkdir. Şumer dilində «tır» həyat deməkdir» (34,195). Dr. Cavad Heyət «türk» kəlməsinin «törəmək»dən yaranıb «qüvvət» mənası verdiyini göstərir. Sümer Faruk «turuk» (Türk) sözünün yaradılmış, doğmuş, törəmiş mənasını qeyd edir: «Türük» (Türk) Budun: Gök Türk devletini kuran, kağanların mensup bulundukları ve dayandıkları budundur. Kağanların bu budundan çıkdıklarını göstermek için, bazan bu ad ile vasıflandırılır: Türük Yanu Kağan, Türk Bilge Kağan. Türk adının türü (yahut törü) fiilinden –k eki ile yapılmış bir isim olduğu görülüyor. Kuvvetli anlamındaki türk sözüne gelince bu Gök Türkler‘den çok sonra, X-XIII yüzyıllara ait Uygur metinlerinde geçmektedir. Yani kuvvetli ve kudretli anlamındakı türk ‘e Türk adının ortaya çıxışından çok sonra, geç bir zamanda ve tek bir Türk kavmine ait bazı metinlerde rast gelinmiştir, fakat ne kitabelerde, ne de Divanu lugati ‘t-
36
lehçelerinde de görülemiyor. Fazla olarak Türk kelimesinin Uyğurlar arasında kuvvetli ve kudretli anlamında kullanılması, Gök Türkler‘in şerefli hatıralarından, büyük ünlerinden gelmiş olabilir» (44, 22). Qədim türk dilinin «türk», xalq adının «tür» felindən yaranması haqqındakı ilk fikirlər türkologiya elmində gerçəyi ifadə edən mülahizə kimi dəyərləndirilmişdir. Osmanlı türklərini digər türklərdən ayrıanlara cavab olaraq Əli bəy qeyd edir ki: «bu gün türk əqvamının cümləsi osmanlılar kimi ərəb, fars və sairənin təsirati-irqiyyə və lisaiyyəsinə məruz olmuş bulunuyorlar. Məruz olmayanlar isə yox kimidir, olsa da yakutlar kimi bütpərəstlikdə qalan, ya xristianlıq qəbul edən kiçik şöbələrdən ibarətdir». Məlumdur ki, türk dillərinin şərqi hun qolunun uyğur qrupuna aid olan yakutların əksəriyyəti XIII yüzilin I yarısında xristianlaşdırılmışdır. Hərf, lüğət və qrammatika baxımdan aralarındakı oxşarlığı əsas tutaraq alimlərin «Altay» və ya «Ural-Altay» dilləri adlandırdıqları dillərin kökündə lisani-əsliyi-turani» olsa da, Əli bəy bu dillərin əslinin mahiyyətə görə hələ layiqincə anlaşılmamasını göstərir. Bu dillərin altı şöbəyə (fin-uqor dilləri, samoyed ləhcələri, türk ləhcələri, moğol ləhcələri, mancuriya-dili, yapon dili) ayrılması və onların turani olması haqqında alimlərin hamısı həmrəy olsa da, yapon dilinin turan əsilli olduğunu iddia edən Venqler olmuşdur. Q.Venqlerin (1863-1913) araşdırmalarında yaponların dili qədim söz kökləri baxımından Altay dillərinə yaxın bir dil kimi təqdim edilir. Əli bəy bu məsələ ilə bağlı alimin 1900-cü ildə Budapeştdə çap olunan əsərinə istinad etmişdir. O, turan qrupuna (macar, tunquz-mancur, monqol və fin-uqor qrupuna daxil olan tayfalardan ibarət topluq turan qrupu hesab olunur) şumer və akkadi adlı qədim dilləri də daxil edir. Əslində çox qədim olan (e.ə.III minillik) şumer və akkad dilləri yalnız
37
1857-ci ildən tam şəkildə oxunmağa başlanmışdır. Ilk yazı sistemi hesab olunan mixi yazı növünün yaradıcısı kimi tanınan şumerlərin dilini və dövlətini sıxışdırıb meydandan çıxaran akkadların da dili şumer dilinə və yazısına əsaslanırdı. Əli bəy bütün Turan dillərini (türk, monqol, buryat, kalmık, tunquz, mancur, even, koreya və yapon dilləri) bir-birinə yaxınlaşdırıb onları ümuiləşdirən beş əsas əlamət göstərir: 1. Söz kökünün şəkilçi qəbul etdikdə dəyişməməsi. «Bu isə bir lisanın asanlığı, sadəliyi, müsbətliyi nöqteyi- nəzərindən, əlbəttə, böyük bir məziyyətdir». 2. Sözlərin qrammatik dəyişməsi və yeni söz düzəlməsi zamanı şəkilçilərin kökdən sonra gəlməsi. Söz kökündən əvvələ keçən şəkilçilərə turan dillərindən yalnız macar dilində rast gəlmək olur ki, o da Əli bəyin fikrincə, nadir hadisələrdən-dir. 3. Kök və şəkilçilərin ahəng qanununa tabe olması. 4. Ədat və əvəzliklər artırılması vasitəsilə felin təsriflənən formalarının yaranması keyfiyyəti. Bu, «dəxi bir çox turan lisanlarının övsafı-müştərəkəsindən məduddur». 5. Turan dillərini vahid şəkildə birləşdirən sintaktik qaydalar. Əli bəy bu əlaməti turan dilləri üçün ümumi bir keyfiyyət kimi qiymətləndirmişdir. Əli bəy Hüseynzadə türk dillərinin tədqiqində iki əsas yol göstərmişdir: 1.Türk ləhcə və şivələrindən hansının daha çox türkcə olduğunu aydınlaşdırmaq. 2.Çağdaş türklərdən hər birinin xalis türkcədən uzaqlaşıb –uzaqlaşmadığını və əgər uzaqlaşıbsa, bunun nə dərəcədə olduğunu müəyyənləşdirmək. Bu isə ən qədim və xalis türklərin kim olduğunun kəşfi ilə mümkündür. Bu kəşf isə dilçilik, tarix və coğrafiya elmi ilə əldə oluna bilər. Həmin məsələdə türk ləhcələrinə digər Turan dillərinin də təsiri unudulmamalıdır: «Heç şübhə yoxdur ki, lisani-əsliyi-türk müxtəlif səbəblər təhtində təhəvvülata uğramaqdan və başqa dillərin təsiratına məruz bulunmaqdan bir an xali qalmamışdır». Əli bəy bunun əsas səbəbi olaraq
38 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|