Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
Bəzi tarixçi və şərqşünaslar «türk» və «tatar» sözlərini eynimənalı və bir-birinin sinonimi hesab edirlər. Əli bəy fikrin yanlışlığını qəti şəkildə bildirir və fransız müəlliflərinin moğol, tunquz, mançu, tibetli, türk və başqa xalqları eyni budaqdan hesab edərək hamısını «tatar» adlandırmasını da düzgün hesab etmir. «Biz üçüncü firqə üləma isə bunun tamamilə əksi bir xətaya düçar olaraq türk ləfzini ümumi və şümullu əxz etdiklərindən tatarları türk irqinin bir fəri, bir şöbəsi kimi qəbul etmişlərdir. Bunlar haqqında deyə biləriz ki, əgər tatardan muradları başqaları tərəfindən səhvən tatar namı verilən türklər isə, o halda etiraz ediləcək nöqtə ancaq bizzat ləfzi-tatar olur. Yox, əgər məqsədləri ən əsil moğol olan tatarlar isə, o halda bittəb bu da böyük bir yanlışlıq ədd edilmək iqtiza edər. Çünki əvvəlcə ərz etdiyim vəchlə tarix göstərir ki, nə tatar deyilən moğollar Tyan-şan dağlarından bəri tərəfə hicrət etmişlər və nə də Rusiya və Sibiriya səhralarındakı türklər tatardır. Biləks bunlar türklərin ən ziyadə türk olanlarıdır» (24, 216). Əli bəy tanınmış türk leksikoqrafı Şəmsəddin Sami bəyin –«Qamusi-türki» əsəri ilə türkçülüyün möhtəşəm abidəsini yaradan böyük alimin də «tatar» termini ilə yanlış mülahizə yürütdüyünü göstərir. Halbuki Şəmsəddin Sami bəy (1850-1904) çox yüksək türkçülük fikirlərinə yiyələnmiş, iyirmi ilə yazdığı «Qamus- ül-əlam» ensiklopedik əsəri ilə elmə böyük dəyər və keyfiyyətlər gətirmişdir. Türk mədəniyyəti tarixində Sami bəy Şinasidən sonra elm və texnikaya aid qəzet çıxaran, ilk dəfə «osmanlı» sözünü «türk» sözü ilə əvəzləməyi təklif edən, «Orxon» kitabələrini türk dilinə çevirən şöhrətli bir sima olaraq türk tarixinin mükəmməl bilicisi idi. Çox savadlı və Əli bəyə çox yaxın olmasına baxmayaraq (Əli bəy onun qızı ilə evlənmişdi) Sami bəyin yaradıcılığına tənqidi münasibət onun üçün çox real və təbii idi. Çünki Əli bəyin fikrincə, tənqid nə qərəzli, nə də mühafizəkar olmalıdır, düzgün fikirləri deməkdən çəkinməməlidir: «Sami bəy öylə zənn etmişdir ki,
33
tatar ən əsil türk əqvamından kiçik bir qövm olub, bunların namına nisbətən ümumi moğollara «tatar» deyilmişdir». Əli bəy əsərdə «tatar» sözünün mənşəyini mancuriyalıların dilində «oxatan» mənası verən «ta-ta» kəlməsinə bağlayan fərziyyələrə qarşı da kəskin şəkildə etiraz edir. O, IX yüzilə aid olan Çin tarix kitablarında «ta-ta» və «ta-zə» sözlərinə işarə edib bildirir ki: «Ərəblərin irq və cins tanımayaraq ərəb olmayan bilcümlə əqvam və üməmə əcəm ilhaq etdikləri kibi, çinlilər də Amur nəhri kənarlarında sakin və türklərə heç bir müşabihət və münasibəti olmayan, fəqət çinlilərin qeyri bulunan bir çox əqvama «ta-ta», yaxud «ta-zə» namı verirlərdi». Əli bəy bunun səbəbini səbirlə, izahedici dillə açır: «Bəzi çinli şivələrində hecaların axırına bir də «r» hərfi ilhaq olunduğundan bu kəlmə «tar-tar» və «ta-tar» surətində dəxi tələffüz olunuyordu. Iştə nəhri-Əsfər səvahilinin tatar deyilən bu moğolları çinlilərlə bir müharibənin nəticəsi olaraq Qobi səhrasından keçib Tyan-şan dağlarının ətəklərinə qədər gəlmişlər, fəqət oradan daha irəli heç bir zaman keçəməmişlərdir». Türklərin tatar adlandırılması kimi səhvin mənbəyi «islav»lar olmuşlar. Belə ki, onlar Çingiz xanın türklərdən ibarət əsgərlərini deyil, onların sərkərdələrini nəzərə almışdılar. «Halbuki fəth olunan ərazinin əhaliyi- turaniyyəsi zatən minəlqədim türk, bu əraziyi fəth edən əsgərlər türk, bunları təqib edən mühacirlər türk, Çingizin özü türk, türkün bir qisminə, bir şivəsinə, bir dövr tarixinə namını verən oğlu Cığatay, yaxud özbək türklərinə nam verən digər oğlu Cuci kimi həp türk oğlu türk idilər. Çingiz ümuri – dövləti üçün moğolların deyil, uyğurların, yəni qədim türklərin xətt və lisanlarını qəbul etmiş olduğu da cümləcə məlum bir keyfiyyətdir»(137,217). Ə.Hüseynzadənin dilçilik görüşlərində maraqlı faktlardan biri bundan ibarətdir ki, o, dilçiliyin konkret bir məsələsindən bəhs edərkən yeri gəldikcə başqa problemə toxunaraq əvvəlki ilə bağlayıb diqqəti əsas məsələyə çəkir.
34
«Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir?» əsərində terminlərin etnoqrafik baxımdan təhlilində türk xalqlarının danışdığı dildən bəhs edilir. Türkologiya elmindən məlumdur ki, Çingiz xanın ikinci oğlu Cığatayın hakim olduğu ərazilərdə (Sır- Dərya və Amu-Dərya çaylarına qədər Orta Asiya vilayətləri) XV yüzildən qıpçaq, oğuz, xarəzm, uyğur tayfalarının danışdığı türk dili «Cığatay dili» adlanır və o vaxtdan başlayaraq Xarəzm türkcəsi əvəzinə həmin termin işlədilir. Bir sıra türk xalqlarının ümumi dili hesab edilən Cığatay türkcəsi qarışıq bir dil idi. O, bir çox şivədən və ərəb-fars sözlərindən ibarət olmuşdur. Əli bəy fikirlərini əsaslandırmaq üçün uyğur dilindən də bəhs edir və Çingiz xanın dövründə moğolların yox, məhz uyğurların xətt və dilinin işləndiyini göstərir. Monqol dövlətində türklərin ədəbi dili uyğur dili hesab edilirdi. Çingizin təkbaşına təməlini qoyduğu imperatorluğun dövlət məmurları uyğurlar idi. Əli bəy bu qədim dillərin türklərə məxsus olduğunu və türklərin ümumi dili olduğunu bir daha xatırlatmaqla məsələyə aydınlıq gətirmişdir. O, səhv olaraq «tatar» adlandırılan türklərin üç şöbəsindən bəhs edir: 1. Qıpçaq türklərinin nəslindən olan və Sibirin geniş səhralarında müxtəlif adlarla yaşayan türk qəbilə və tayfaları. 2. Dilləri qıpçaq şivələrinə əsaslanan, mənşəcə bulqar və qıpçaqlardan olan qazanlılar və krımlılardan ibarət Rusiya türkləri adlandırılan Azərbaycan türkləri və Iranın şimal- qərbində yaşayan türklər və şimalında yaşayan noğay, bulqar və ləzgilərə qarışan qumuq və kabarda xalqlarından ibarət Qafqaz türkləri. Əli bəy «türk» sözünün etimologiyasını, türk dilinin əsasını «Türklər kimdir və kimlərdən ibarətdir» məqaləsinin maraqlı bir hissəsində –«Gələlim «turok» ləfzinə» adlı bölmədə elmi təhlilə cəlb edir. Ən mötəbər alimlərin tarixi səhvinin nəticəsi olan «tatar» adını daşıyan xalqların türk
35
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|