Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
müdafiə etməsi ümumtürk dilinin əsasında duracaq bir ləhcəyə yüksək münasibətdən başqa bir şey deyildir. Əli bəy rus və Osmanlı məktəblərində dillərə münasibət haqqında yazırdı: «... Osmanlı Rüşdiyələrində oxunan ərəbi və farsi və qətə rus və Avropa gimnazlarında oxudulan latın və yunancanın yerini tutmuyor. Gimnaziyalarda, yəni rus edadiyələrində axırıncı sinfə qədər latın və yunanca ən əhəmiyyətli dərs olub, məqsəd də, əsasən lisanların özündən, qəvaidindən ziyadə əlsinəyi-qədiməyi məzkurənin ədəbiyyatı ikən Osmanlı edadiyələrinin proqramından farsiyyat və ərəbiyyatın adları belə külliyyən silinmişdir. Rüşdiyələrdə oxunan farsi və ərəbiyə gəlincə, bunları tədrisdən məqsəd də ancaq farsi və ərəbi kibi lisanlara ziyadəsiylə iftixarı bulunan türki-cədidi-Osmaninin təhsilinə köməkdir. Yoxsa nə rüşdiyyələrdəki müddəti təhsiliyə və nə də bu məktəbdə təhsil edən şagirdanın sinni ədəbiyyatı ərəbiyə və farsiyyəyi idrakı müsaid deyildir» (40, 55). Əli bəy bütün türk xalqlarının dilinə, ümumiyyətlə, bütün dil məsələlərinə həssaslıq və diqqətlə yanaşdığı kimi, öz dil və üslubuna da sənətkarlıqla nəzarət edirdi. Onun dilində elə ifadələrlə ratlaşırıq ki, bəlkə də onlar Əli bəyə kimi bu qədər kamilliklə işlənməmişdir. Xüsusilə də o, əsərlərinə ad seçərkən çox diqqətli olmuşdur. O, təhsil illərini əks etdirən əsərlərindən birinə «Nümunə məktəbi» adı vermişdir. Prof. Y.Seyidovun ifadəsi ilə qiymətləndirsək, ad əsərin taleyini həll edən amillərdəndir və ondan çox şey asılıdır. Lakin Əli bəy həmin əsərdə təhsilinin yalnız bir hissəsinə aid olan müəssisə və fənlərdən bəhs etdiyindən və həmin dövrü «nümunə» hesab etmədiyindən, məzmunla ad arasında ziddiyyət yaranmaması üçün əsil məqsədi olan nümunə məktəbini sonra keçəcəyini və bu yazdıqlarının «olsa-olsa bir əzmi-qəvi», «bir səbri-səbat məktəbi» ola biləcəyini göstərir. Əli bəyin iş ömürlüyündəki faktlardan aydın olur ki, o, bütün rəsmi və təntənəli toplantılarda türk xalqlarının dili ilə
21
bağlı mövzulara toxunmuş və ya müxtəlif mövzulara aid olan məruzələrdə mütləq bu məsələni də işıqlandırmışdır. Berlində Türk qövmləri konqresindəki çıxışında türklər haqqında «onlar çox geniş torpaqlarda bəzi ləhcə fərqləri ilə eyni dili qonuşmaqdadırlar», «Quran əmirlərinə görə, ruh və bədən təmizliyinə rəayət etdikləri üçün eyni təbəqədə bulunan ruslardan üstündürlər», «Vilna və Smolenskdə oturanların sayı getdikcə azalmaqdadır. Bunun səbəbi camaatın uzun zamandır türk birliyindən ayrılmış və ruslar tərəfindən asimilə edilməgə başlanmış olmasıdır» qeydləridir. O «yüzə gülücü metod» ifadəsi ilə rusların türkləri sıxışdırmaq üsulunu səciyyələn- dirmişdir. Türklərin əzm və dillərini yaşatması Əli bəyin qürur və güvənc yeridir: «Ancaq yüz yıllardır sürən bu basqılara rağmən türklər dayanmaqda, hətta iləriləməkdədir. Dillərini, dinlərini, camelərini, kültürlərini mühafizə etdikləri kibi, XIX yüz yılın ikinci yarısında mühüm intellektual hərəkat göstərmişlərdir. Bu hərəkat mədrəsədən çıxmış olmaqla bərabər, Batı fikirlərini çabuq bənimsəmişdir və orta sinif tərəfindən tutulmuşdur». «Orta sinif» dedikdə, Əli bəy ticarət və sənaye ilə məşğul olan və eyni zamanda torpaq və bina sahibi olan türkləri nəzərdə tuturdu. Əli bəy Rusiyada yaşayan türklərə məktəblərdə ana dili dərslərinin bəsit öyrədilməsini də qeyd etmişdir. O, Ismayıl Qaspıralı ilə hərəkatın canlanmasını, «Tərcüman» qəzetində təhsil reformalarının ortaya qoyulmasını, «üsuli-cədid» sisteminin yaranması, formalaşması və yayılması ilə tərəqqiçi hərəkatın formulu olmasını alqışlayaraq hamının diqqətini ciddi bir məsələyə yönəldirdi: «Ismayıl bəy «bütün məktəblərdə ögrətim dili olaraq ana dili qullanmalı, mödern pedaqoji metodları tətbiq etməli» deyirdi» (40, 59). Əli bəy keçmiş dövrlərdə türklərin dili bütün saflığı ilə qoruduğunu fəxarətlə qeyd edirdi. Lakin bütün bunların qarşılığında rus siyasətinin türk dillərinə basqısı da göstərilirdi: «Ruslar kəndi kültürlərini yayarkən
22
milli kültürləri yox etmə qayəsini güdüyorlardı. Bu sınırlamalar və senzorlar bəzən çox saldırıcı şəkillər almışdır. Quran oxunmasına da hücum edilmiş, bəzi ayətlərin okullarda oxudulması yasaq edilmişdi. Türk qövmləri oyandıqca rusların bu tərzdə basqıları artdı. Dini olmayan konularda türkcə və ərəbcə ögrətim yasaq edildi. Bu qanuna görə hesab, tarix, coğrafiya və s.-nin rusca oxudulması gərəkiyordu. Bir sürə sonra eyni yasaq mədrəsələrə də yayıldı. Ən sonra, başqa bir qanun ana dili ögrətimini yalnız ilk okullara həsr ediyordu» (40, 60). Türkçülüyün böyük ideoloqu, bütün türk dünyasında ilk dəfə «Türkləşmək, Islamlaşmaq və Müasirləşmək» ideyasının, Azərbaycanda «Füyuzat» ədəbi məktəbinin əsasını qoyan, vətənində çox iş görsə də, az və ya yanlış tanıdılan ensiklopedik sima – Əli bəy Hüseynzadə 1926-cı ildə I Türkoloji qurultayın iştirakçısı olmuşdur. Qurultaya aid tam bir dəftər yazan Əli bəyin həmin sənədləri Türkiyədə Hilmi Ziyanın kitabxanasında saxlanılır. I Türkoloji qurultay (26 fevral – 6 mart 1926-cı il) türk xalqlarının dil və mədəniyyət tarixinə mühüm bir hadisə kimi daixl olmuşdur. Qurultayda müxtəlif ölkələrin və türk yurdunun türkoloqları iştirak etmiş və türk dilinə aid bir sıra problemlərin təhlili əsasında onların həlli yolları göstərilmişdir. O, özünün yazdığına görə, 16 fevral 1926-cı ildə Istanbuldan hərəkət edərək Fuad Köprülü, Etnoqrafiya muzeyinin müdiri Mesaros, Leninqrad (Sankt Peterburq) professorlarından Bartold, Strasburqdan gələn professor Menzel ilə bərabər qurultayda iştirak məqsədi ilə vətəni Azərbaycanın paytaxtı Bakıya gəlmişdir. Əli bəy əvvəldən axıra qədər qurultayın işində iştirakçı olmuş və qurultay təəssüratlarını qeyd etmişdir. Prof. Ali Haydar Bayat «Ali bey Hüseyinzade» adlı kitabında (40) Əli bəyin gündəlik şəklində yazdığı qeydləri çap etdirmişdir (s.63-69). Həmin yazıda I
23
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|