Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
doğru», «Məlumat», «Yeni məcmuə» və s.) məqalələri onun bu sahədə əsas məqsədini göstərən nümunələrdir. O, Azərbaycan həyatı üçün yeni olan dil, əlifba, qadın haqları məsələsi, bütün dünya türklərinin ədəbi dili, yaşamı, mühiti, assimilyasiyası və s. problemləri ilə bağlı aktual, bütün za- manlar üçün qiymətli olan fikirlər irəli sürmüşdür. Bundan başqa, o, dünyanın müxtəlif bölgələrində keçirilən rəsmi toplantılarda türklər və onların dili ilə bağlı problemləri dünya əhalisinə çatdırmış və onların həlli yolunda əsil vətəndaşlıq fəaliyyəti göstərmişdir. «Mən milliyyətpərvər bir insanam, türkəm» deyən Əli bəy Hüseynzadə mənsub olduğu millətin dilinə çox böyük həssaslıqla yanaşırdı. Fəaliyyətinin əvvəlindən axırına qədər türklər və onların dili məsələsi onun üçün ən önəmli problem olmuşdur. Türk xalqlarının dilinə təcavüz, türk dilləri arasında ayrılıqların yaranıb inkişaf etməsi və bunun gündən-günə artması səbəbiylə türklərin bir-birini anlamaması, ona görə də bir-birini yetərincə tanımaması məsələləri böyük filosofu dərindən düşündürən problemlər idi. XX yüzilin əvvəlində bu məsələlər Azərbaycan ziyalılarının fikrini məşğul edir və onlar həmin problemlərdən xilas olmaq yollarını axtarırdılar. «Öz ehtiyaclarını» danışmağa ixtiyarı qalmayan türklərin ən böyük faciəsini və ən böyük gələcəyini dildə görən ziyalılardan biri və birincilərindən olan Əli bəy, bu baxımdan, baş rola sahib idi. Türklərin dil «faciələri» müqabilində Əli bəy bir işıqlı yol, gerçəyə çevriləcək, gələcəyə aparacaq bir nicat görür, güvənc yeri olan bir faktla qürur duyurdu. Bu, türk dilinin çox mühüm və spesifik bir əlaməti-özünü qoruma qabiliyyəti idi və Əli bəy bu dəyəri çox yüksək qiymətləndirir, bu xüsusiyyəti türk dilinin əbədiliyini, yaşamını müəyyənləşdirən bir cəhət hesab edirdi. Ümumiyyətlə, türkçülər millət üçün üç əsas göstəricini yüksək tütürdular: dil, din və əxlaq. «Millət nə irqə, nə qövmə, nə coğrafiyaya, nə siyasətə, nə də iradəyə bağlı bir topluluq
9
deyildir. Millət dil, din, əxlaq və bütün gözəl sənətlər-estetika baxımından ortaq olan, yəni eyni tərbiyəni görmüş fərdlərdən ibarət bir zümrədir» (20, 32). Əli bəy dili, üslubu və dilçilik görüşləri ilə Azərbaycan ədəbi dilinin mürəkkəb bir mərhələsi, ağır bir yaxın keçmişini əks etdirir. «Azərbaycan xalqının şərəfli keçmişi təkcə tarix kitablarına yazılmayıb, o həm də dilin «yaddaşına» səpələnib qalmışdır» (14, 3). Bu mənada, Əli bəyin başçılıq etdiyi «Füyuzat» jurnalı həmin yaddaşın maraqlı və mübahisəli bir nümunəsidir. Əli bəy jurnalın səhifələrində türk dillərinin quruluşu, keçmişi, bu günü, gələcəyi, xarakterik xüsusiyyətləri, dünya mədəniyyətində yeri, etnogenezi və s. məsələləri işıqlandırmışdır. «Ə. Hüseynzadə Azərbaycanda etnogenez məsələlərinə girişən ilk azərbaycanlı alimdir» (5, 6).
Əli bəy türk xalqlarının dilini ümumi türk dilinin şivələri hesab edirdi. Bu fikrinə görə, onu öz doğma dilinə ögey münasibət göstərməkdə təqsirləndirənlər olmuşdur. Lakin bu, Əli bəyin türk xalqlarını bir millət halında birləşdirmək ideya- larından irəli gəlirdi. Əli bəyin Azərbaycanda «Həyat» və «Füyuzat»da fəaliyyəti, Türkiyədə «Türk yurdu» jurnalında, «Türk ocağı» dərnəyində, «Xalqa doğru», «Məlumat», «Yeni məcmuə» kimi mətbuat orqanlarında iştirakı, «Turan» heyətinin tərkibində Qərbi Avropa ölkələrində çıxışları, Budapeştdə alman dilində nəşr olunan «Rusiya müsəlmanlarının tələbləri» kitabında Rusiyanın tərkibindəki altı müsəlman ölkəsinin müstəqilliyini iddia etməsi, Berlində «Türk qövmləri konqresi»ndə irəli sürdüyü fikirlər və s. türklər və onların dili ilə bağlı problemlərin həllinə yönəlmişdi. Millətinin dil problemləri onun türkçülük ideyalarının əsas səbəblərindən biri idi. «Ictimai fikir tariximizdə türkçülüyün bir ideya cərəyanı kimi meydana çıxmasına səbəb, hər şeydən əvvəl, Azərbaycanın o zamankı ictimai, siyasi şəraiti idi. Vətəni parçalanan, işğal edilən, milli
10
varlığı tapdanan, dini, dili təhlükə altında qalan vəziyyəti idi» (10, 41). Əli bəy Hüseynzadənin dilçilik elmi sahəsindəki fəaliyyətində üç əsas məqsəd diqqəti cəlb edir: 1. Eyni ölkənin müxtəlif bölgələrindəki türk şivələri arasındakı fərqlərin aradan qaldırılması; 2. Istanbul türkcəsinin Azərbaycanda yayılması,; 3. Türk millətinə məxsus olan ayrı-ayrı türk xalqlarının dilləri arasındakı fərqlərin aradan qaldırılması və nəticədə vahid ümumtürk dilinin yaradılması. Birinci məsələni Əli bəy Hüseynzadə hələ «Həyat» qəzetində ciddi şəkildə qoymuşdur. Müxtəlif bölgələrdən qəzetə göndərilən yazıların hamısı türk dilində idi, lakin biri Bakı ləhcəsində, biri Qarabağ ləhcəsində, digəri Qazan ləhcəsində və s. yazıldığından onların arasındakı ayrılıqlar dərhal üzə çıxır, bu fakt türk dilinin gələcəyi üçün təhlükə hesab edilir və bu təhlükənin vaxtında dəf edilməsinin yolları göstərilirdi. Birinci məsələ dil sahəsində ilk böyük problem kimi qarşıda dururdu. Azərbaycanda Qarabağ, Gəncə, Şirvan və s. şivələri, Osmanlı, Iran sərhədinə yaxın olanların, Rusiyada yaşayan türklərin öz şivələri mövcud idi. Bu şivələrin bir araya gəlməməsi vahid dilin inkişafına mane olurdu: «Bakı şivəsi iləmi yazaq? Yazarsaq qorxuram ki, qeyri türklər içində, türkcəyi yaxşı bilən türklər içində rüsvay oluruz!..» Dilimizin təmizlik və tərəqqisi üçün çıxış yolu axtaran Əli bəy ayrı-ayrı şivələrin hər birinin nöqsanlı olduğunu göstərirdi. Bu şivələr içində leksik baxımdan kasıb olanları da var idi: «Bəzi şivələrdə əfkari-aliyə və hikəmiyyəyi ifadəyə, məsaili- siyasiyyə, ya ictimaiyyəyi, mətalibi-iqtisadiyyəyi bəyana artıq söz qalmamışdır» (24, 71). Yerli şivələr içərisindəki qüsurlu cəhətlərdən biri də dilin morfoloji və sintaktik qayda-qanunlarının unudulması, ədəbi dilin normalarının pozulması idi: «O biriləri türkcə sərfi
11 Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|