Azərbaycan respublikasi təhsil nazirliyi naxçivan müƏllimlər nistitutu
Yüklə 0,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
1909-cu ildə fevral ayının 9 və 10-da «Tərəqqi» qəzetində (№31-32) Əli bəy Hüseynzadənin «Yazımız, Dilimiz, «Ikinci il»imiz» adlı məqaləsi çap olunmuşdur. Məqalədə ərəb əlifbasından istifadə edilən bir dövrdə maraqlı və aktual bir dil məsələsindən bəhs edilir. Əsər həmin dövrdə 6 nəfər maarif xadimi – F.Ağazadə, A.Şaiq, S.S.Axundov, M.Mahmudbəyov, Ə.Əfəndiyev və S.Əbdürrəhmanbəyov tərəfindən yazılmış «Ikinci il» dərsliyindəki nöqsanları saf- çürük etmək məqsədi ilə yazılmışdır. Həmin məqalə bir müddət davam edən böyük mübahisələrə səbəb olmuşdur. Ə.Hüseynzadə məqalədə ahəng qanunu, əlifba, dil birliyi, imla, alınma söz və s. məsələlərə münasibət bildirmişdir. O, sözlərin müxtəlif variantlarda yox, bir cür yazılmasının tərəfdarı olmuşdur: «Cəm ədatı olan «lər» nə üçün «lar» şəklində yazılır, «məf ′uli ənə, məf′uli fiə ədatları olan «dən»i «dan», «də»ni «da» şəklində yazmaqda nə məna var? Imla hərfləri türkcə kəlmələrin əslindəki səsləri məna, xüsusən, son səsləri gözlətmək üçün mühüm bir vəzifə ifa edirlərsə də, sərf qaydalarına məxsus ədatları bunlarla yazmaq caiz olmaz. Biz özgə dillərə qarşı sərf qaydalarındakı ədatlarımızın sadəliyi və birliyi ilə, məntiqə uyğunluq ilə fəxr edirik!» Ə.Hüseynzadəyə görə, sözlərin imlası müxtəlif olmamalıdır. Əgər bu, ahəng qanununa görə edilirsə, onsuz da tələffüzdə həmin fonetik qanun özünü göstərəcəkdir. «Qanuni-ahəngdən ediləcək istifadə yalnız düz yazmaqda deyil, bəlkə daha ziyadə düz oxumaqdadır». Əli bəyə görə, əgər sözün kökündəki saitlər incədirsə, ona qoşulan şəkilçinin də saiti incə, ya qalındırsa, qalın tələffüz ediləcəkdir. «Ikinci il» dərsliyinin müəlliflərinin tənqidi səbəbi məqalənin əvvəlində müəllif tərəfindən göstərilir: «Əsil şayani diqqət burasıdır ki, kitabın başında qanuni-ahəngdən bəhs bulunurkən kitabın özündə bu qanundan layiqi-vəchlə istifadə edilməmişdir».
72
Əli bəy tərəqqinin maneələrini əlifbada görənlərin imlanı islah etməkdə «Kiril və Mefodinin uydurduğu rus əlifbasına» söykəndiklərini və onların digər əlifbalardan xəbərsiz olduqlarını göstərərək əlifbanın ciddi əngəl olmadığını əsaslandırırdı. O, ingilislərin «əcaib imlalarla» Avropa və Amerikada, yaponların heroqliflərlə Asiyada ən yüksək mədəniyyət dərəcəsinə qalxdığını nümunə göstərirdi. Əli bəy türk dilinin mükəmməl qrammatik qayda-qanunlara malik olduğunu və buna görə də daha asan və tez mənimsənildiyini göstərmək üçün faktlara və bu baxımdan, dilimizdə möhkəm qaydalardan biri olan müəyyən miqdar sayları ilə işlənən isimlərin kəmiyyət şəkilçisi qəbul etməməsinə söykənir: «Əgər bir cismin ədədi rəqəm ilə göstəriləcək isə heç bu «lər»ə ehtiyac qalmaz. Zira rəqəm özü «lər» yerinə keçir. «Üç adam» denildiyi halda, «üç adamlar» əsla denilməz. Zənnimcə, bu qədər heç zəmanəmizdə icad edilən Volapuk və Esperanto dillərində də bulunmaz!» Müəllif bu mənada, bir rusun türkcə öyrənməsini asan, bir türkün rusca öyrənməsini çətin hesab edir. Çünki rus dilində hər sözün cəmlərini «ayrı-ayrı bəlləməkdən başqa çarə yox. Məsələn, «ata» demək olan «oteç»in cəmi «otçı», «mama»nın (ana) cəmi «materi» və s. olur. Rus dilindəki sözlərin qarşısında ədəd göstəriləndə sözlər «ayrı-ayrı qalıblara girər». Bütün bunlarla müəllif dilimizin əsas məziyyətini göstərir və məktəb təlimində imla qaydalarını asanlaşdırmaq əvəzinə, daha da çətinləşdirməyin, «cocuqlara lisanın yarısını bir imla ilə, yarısını da digər bir imla ilə» öyrətməyin əleyhinə çıxır: «Türkün imlasını islah üçün deyil, sərf və nəhvi mükəmməl bilmək bəlkə bütün ətrakın tarixinə, ədəbiyyatına, etnoqrafiyasına, fonologiyasına haqqı ilə aşina bulunmaq iqtiza edər». Əli bəy Hüseynzadə «Yazımız ,dilimiz, «Ikinci il»imiz» seriyasından olan ilk məqaləni (35, № 31, 2-3) dil məsələlərində dəyişiklik etmək istəyənlərə müraciətlə bitirir:
73
«Əzizlərim,bu konqrelərin, cəmiyyətlərin, cəmiyyəti- elmiyyələrin, akademiyaların və ya heç olmazsa, ərbabı bulunan zəvatın görəcəyi işdir!...» Eyni adlı məqalənin ikincisi (ardı) 10 fevral 1909-cu il tarixli «Tərəqqi» qəzetinin 32-ci nömrəsində (s.2-3) çap edilmişdir. Ikinci hissədə Əli bəyin təmkinli üslubu bir qədər kəskinləşir və o, daha ciddi məsələlərə toxunur. O, imla müş- külatından azad olmayan bir çox dillərdən fərqli olaraq dilimizi bu müşkülatdan azad etmək istəyənlərin qaş qayırdığı yerdə göz çıxarmasından bəhs edir. Dildə ittihad tərəfdarı olan Əli bəy «Ikinci il» dərsliyində Osmanlı şivəsilə söylənən sözlərin «x» ilə yazılmasını məqbul hesab etmir, çünki həmin dildə «x» samiti yazıdan tamamilə atılmış, tələffüzdə isə bir- iki təqlidi sözdə saxlanmışdır: «Baxalım». Mən də sual edirəm ki, şu «baxalım» nədir və necədir. Əgər azərbaycanca «baxmaq» felindən siqəyi-iltizamiyyənin cəmi mütəkəllimi isə məqsud, o «baxax», ya «baxaq» olur! Yox, əgər osmanlıca isə, o da «bakalım» olur, «baxalım» olmaz. Demək ki, «baxalım» nə azərbaycanca, nə osmanlıca və nə də bir türkcədir! Bizim böylə qələtlərimiz çoxdur. Osmanlı üsulu ilə ibarəpərdazlığa qalqışırız. Lakin ibarələr qafqazcadan, azərbaycancadan çıxar, osmanlıcaya da girməz, hər iki tərəfdən də avara qalır». Yazıda təqlid həvəsi və köhnəlik təəssübü (məsələn, «çıxubsuz») adətən təmkinli və mülayim üslublu Əli bəyin bir qədər qəzəb və ciddilik qarışıq münasibətinə səbəb olur: «Bir də qiraət kitabı qəvaidi-sərfiyyə və nəhviyyəyə müvafiq olmalıdır. Daha doğrusu, qəvaid tədrisini təhsil edib sərf və nəhv dərslərini anlamağa müavinət etməlidir. Çocuq qəvaiddə oxuduğu şeylərin misallarını qiraət kitabında bol-bol görüb alışmalıdır. Yoxsa «Ikinci il» türkcə qəvaidi lüzumsuzmu ədd ediyor? Sənələrlə düşünülüb təəyyün edən qəvaidimizdən, məsələn, zəmirlərə məxsus qəvaidimiz- dən əlmi çəkəlim? «Ikinci il» ilə zəmair və əf ′al bəhsini şagirdanə anlatmaq naqabildir. «Gəlmək» felinin maziyi-
74
Yüklə 0,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|