Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ sumqayit döVLƏt universitetiNİn nəZDİNDƏ sumqayit döVLƏt texniKİ kolleci

 

 

---

 

 

Torpaq örtüyünə təsirin qiymətləndirilməsi 

 

Rus  alimi  V.V.Dokuçaevin  fikrincə  «Torpaq  –  landşaftın  aynasıdır».  Bu  həm  təbii, 

antropogen  t

əsir  olmayan  və  məruz  qalan  torpaqlara  aiddir.  Landşaftın  komponentlərinə 

t

əsir  güzgü  kimi  torpaqda  (pedosferdə)  əks  olunur.  Ona  görə  də  torpaq  örtüyünün 

v

əziyyətinin  və dinamikasının  analizi,  insan  fəaliyyəti  olan  ərazilərdə  hazırki  zamanda  və 

g

ələcəkdə,  ekoloji  vəziyyət  haqqında  məlumat  verir.  Torpaq  həmçinin,  mühüm  sanitar 

funksiyaları  yerinə  yetirir  və  landşafta  texnogen  fəaliyyətin  düzünə  təsirin  paylama 

faktor

udur.  Torpaq  xüsusi  təbii  cisim  olub,  dağ  süxurlarından  fərqlənir.  Əsas  fərqləndirici 

xüsusiyyəti – məhsuldarlığıdır. Ona görə də o, istehsal qüvvələrinin iqtisadi kateqoriyasına 

aid olunur. Xüsusən istillik və rütubət onu istehsal qüvvəsi kimi istifadə etməyə imkan verir. 

Əkinçilik rayonlarında torpaq xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də onun çirklənmədən, 

tükənmədən,  mexaniki  məhv  olunması,  biokütlə  istehsalından  birbaşa  məhvindən 

qorunması-  regionun  torpaq  örtüyünün  təsərrüfat  fəaliyyətinin  qiymətləndirilməsinin  əsas 

m

əqsədidir. Torpağın məhsuldarlığının azalması müxtəlif təsirlər nəticəsində baş verir və 2 

tip

ə bölünür: mexaniki və kimyəvi.  

1)  Mexaniki  t

əsir-məhsuldar  qatın  (humus)  düzünə  və  ya  dolayı  antropogen  təsir 

n

əticəsində  məhv  olmasıdır.  Məs.  tikinti  işləri,  külək  və  su  eroziyası,  həmçinin  torpağın 

daimi  v

ə  müvəqqəti  istifadəsi  zamanı.  Müvəqqəti  təsir  olunan  torpaq  sonradan 

rekultivasiya  olunur.  Ekoloji  qiym

ətləndirmənin  və  proqnozun  vəzifəsi  planlaşdırılan 

f

əaliyyətin analizi yolu ilə optimal qərarın verilməsidir: 



 

veril

ən lahiyə üçün torpaq sahəsinin seçilməsi haqqında. 



 

torpağın daimi və müvəqqəti istifadəsi 



 

tikinti metodları 



 

tikintid

ən sonra rekultivasiya metodları  

Bu  zaman  n

əinki  kənd  təsərrüfatı  üçün  istifadə  olunan  torpaqlar  və  həmçinin  bütün 

coğrafi ərazinin təbii fitosenozları qiymətləndirilir. 

Pedosferin 

v

əziyyətinin 

qiym

ətləndirilməsinin 

ehtiyat 

kriteriyaları-dəyişmə 

parametrl

əridir,  ekosistemi  tam  qiymətləndirmə  parametrlərindən  biridir.  Torpaq-eroziya 

kriteriyaları – təkrar antropogen geomorfoloji proseslərlə əlaqəlidir. Bu proseslər təbii halda 

geniş yayılmışdır. Lakin insan tərəfindən bitki, torpaq örtüyünün davamlılığının pozulması 

(meşələrin qırılması, şumlama, artıq otlama) onların sürətini artırır. 

Torpağın  çirklənməsinin  inteqral  göstəricilərindən  biri  də  onun  fitotoksikiliyi  (yəni, 

torpağın,  ali  bitkilərin  artması  və  inkişafını  azaldan  xassəsi)  və  genotoksikiliyidir  (torpaq 

biotasının  quruluş  –  funksional  vəziyyətinə  təsir  xassəsi).  Biota-(  biomun  canli  hissəsi); 

Biom-

geniş landşaft bölgəsində - (tundra, tayqa, səhra) yerləşən ekosistemlərin cəmi. 

İndikasion  kriteriyalar  isə  adətən genotoksikliyə  əsaslanır.  Onlar  siniflərə  bölünür  və 

ekosistemin  v

əziyyətinin qiymətləndirilməsi üçün  istifadə  olunur.  Onlar  torpaq  mikrobioloji 

prosesl

əri  istiqamətləndirir  və  qida  zəncirini  həyata  keçirirlər.  Onların  sayı  və  kütləsinin 

qeydiyyatı – inteqral göstəricidir. 

 

 

---

 

 

C

ədvəl. Ekosistemin pozulmasının torpaq kriteriyaları