Azərbaycan respublikasinin ümumtəHSİl məKTƏBLƏRİ ÜÇÜn biologiya fəNNİ kurikulumu

 

62 

 

1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. 

 

Qeyri üzvi  və üzvi maddələr. Onların hüceyrədə 

rolu 

 

 Su, mineral duzlar 

 zülallar, yağlar, karbohidratlar, nuklein  

turşuları, vitaminlər.  

1.1.3. Canlıların quruluşunun öyrənilməsinə dair 

laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan 

istifadə qaydalarını izah  edir.  

Müasir mikroskoplar. İşıq və elektron 

mikroskopları ilə işləmə qaydaları, preparatların 

hazırlanma mexanizmi 

Elektron lövhə 

1.1.4. Mikrotəkamülü  izah edir və ona dair 

təqdimatlar hazırlayır. 

 

Mikrotəkamül. Növlərin əmələ gəlməsi. 

Coğrafi və ekoloji növəmələgəlmə. 

Divergensiya (əlamətlərin ayrılması) ,  

Coğrafi növəmələgəlmə 

Ekoloji növəmələgəlmə 

Təcridlər 

Bioloji proseslər 

2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və  məzmunu 

ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır.  

 

Proseslərin mahiyyətinin fərqləndirilməsi.  

Assimilyasiya və dissimilyasiyanın 

fərqləndirilməsi 

Assimilyasiya və dissimilyasiya, anabalizm, 

katobalizm, biosintez, parçalanma 

2.1.2. Maddələr mübadiləsinin pozulma 

səbəblərini faktlarla izah edir və təqdimatlar 

hazırlayır. 

Maddələr mübadiləsinin pozulma səbəbləri. 

Maddələrin hüceyrəyə və orqanizmə daxil 

olması 

düzgün qidalanmama, spirtli içkilər, siqaret, 

narkotik vasitələr, vitaminlərin çatışmamazlığı 

2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və 

məzmununu, baş verən dəyişiklikləri riyazi 

üsullarla əsaslandırır. 

İnsan orqanizmində baş verən bioloji proseslərə 

dair hesablamalar. 

Maddələr mübadiləsi, həzm, tənəffüs, qan, qan 

dövranı, ifrazat, çoxalmaya dair məsələlər, 

dioqramlar, qrafiklər, təcrübələr 

İnsan və onun sağlamlığı. 

3.1.1. İnsanın formalaşmasında sosial amillərin 

rolu və əhəmiyyətinə dair təqdimatlar hazırlayır.  

Sosial amillərin mahiyyəti. 

İnsanın formalaşmasında əməyin rolu.  

İctimai sosial amillər: ictimai həyat tərzi, əmək, 

nitq, təfəkkür, şüur 

3.1.2. İnsanın ali sinir fəaliyyətinin mexanizmini 

şərh edir və təqdimatlar hazırlayır. 

Baş beyin qabığı, qabığın müxtəlif payları və 

nahiyələri. Duyğu və hərəki nahiyələr. 

Emosiya, yaddaş, yuxu, temperament, xarakter, 

qabiliyyət, refleks 

3.2.1. İrsi xəstəliklər,onların qarşısının alınması 

yollarını faktlarla izah edir.  

İrsi xəstəliklərin yaranması səbəbləri. 

İrsi xəstəliklərə qarşı görülən tədbirlər. 

Hemofiliya, talasemiya, daltonizm, şəkərli 

diabet, şizofreniya , Daun sindromu, 

anadangəlmə karlıq və korluq 

3.2.2.Sağlam həyat tərzi və reproduktiv 

sağlamlığın əhəmiyyətini şərh edir, referatlar 

hazırlayır. 

Reproduktiv sağlamlıq. 

Sağlam həyat tərzinin mahiyyəti 

Düzgün qidalanma, yuxu, idman, əmək şəraiti, 

ailə və nigah 

---

 

63 

Canlılar və ətraf mühit 

 

4.1.1. Ekoloji amillərin canlıların həyatında 

rolunu şərh edir, təqdimatlar hazırlayır.  

 

Abiotik, biotik və antropogen amillər. Onların 

canlıların həyatında rolu. İnsan canlılara təsir 

edən başlıca amildir. Təbiətdə mövsimilik,. 

Bioloji ritmlər. 

Produsent, konsument, redusent, optimal amil, 

məhdudlaşdırıcı amil, infraqırmızı şüalar, 

ultrabənövşəyi şüalar, rütubət, bioloji saat, 

sutkalıq ritmlər. 

4.2.1.Regional ekoloji problemlərlə bağlı 

müşahidələrini ümumiləşdirib, təqdimatlar 

hazırlayır.    

Müxtəliv ekoloji problemlər.Ekoloji norma. 

Ətraf mühitin çirklənmə səbəbləri 

Su hövzələrinin, yaşıllıqların, heyvan və 

bitkilərin qorunması. Torpağın çirklənməsinə 

dair təqdimatlar 

4.2.2.  Azərbaycanda  canlılar  aləminin  növ 

müxtəlifliyinin    qorunması  ilə  bağlı  faktları 

toplayıb təqdimatlar hazırlayır. 

 

Azərbaycanda növ müxtəlifliyinin qorunması. 

Növlərə aid faktların toplanması. Milli parklar. 

Yasaqlıqlar. Qoruqlar. Bunların yerləşdiyi 

ərazilər, bu ərazilərdə qorunan növlər 

Qırmızı kitab, təbiət abidələri. Hirkan  Milli 

Parkı, Şirvan Milli Parkı, Göy-göl Milli Parkı, 

Abşeron Milli Parkı, Ağgöl Milli Parkı, Altıağac 

Milli Parkı,  Şahdağ Milli Parkı, Qarayazı-

Ağstafa Dövlət Təbiət Yasaqlığı, Şəki Dövlət 

Təbiət Yasaqlığı, Arpaçay Dövlət Təbiət 

Yasaqlığı, Rvavud Dövlət Yasaqlığı, Zaqatala 

Dövlət Təbliğat Yasaqlığı, Hirkan Dövlət 

Təbliğat Yasaqlığı, İlusu Dövlət Təbliğat 

Yasaqlığı, . Qızılağac Dövlət Təbiət Qoruğu, 

Bəsitçay Dövlət Təbiət Qoruğu, İlisu Dövlət 

Təbiət Qoruğu, Qaragöl Dövlət Təbiət Qoruğu,  

Qarayazı Dövlət Təbiət Qoruğu,  Türyançay 

Dövlət Təbiət Qoruğu,    Zaqatala Dövlət Təbiət 

Qoruğu, Şirvan Dövlət Təbiət Qoruğu,   Eldar 

Şamı Dövlət Təbiət Qoruğu, Palçıq vulkanları 

qrupu DTQ, Korçay Dövlət Təbiət Qoruğu    

 

STANDART 

MƏZMUN 

AÇAR SÖZLƏR 

 

X sinif  

 

Canlıların quruluşu və müxtəlifliyi 

1.1.1. Canlıları öyrənən elm sahələrinin 

Rüşeymlərin öyrənilməsi 

Biogenetik qanun, homoloji, anoloji orqanlar, 

---

 

64 

(embriologiya, paleontologiya,genetika ) 

xüsusiyyətlərinə dair məlumatlar toplayır, 

təqdimatlar hazırlayır. 

 

Qazıntı halında çıxan qalıqların öyrənilməsi. 

Müasir orqanizmlərin quruluşlarının müqayisəsi. 

konvergensiya, mikrotəkamül, divergensiya, 

coğrafi növəmələgəlmə, ekoloji növəmələgəlmə 

1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibində baş verən 

dəyişiklikləri izah edir, təqdimatlar hazırlayır. 

 

Müxtəlif təsirlərdən canlılarda baş verən 

dəyişikliklərin səbəbləri. 

Mutasiyaların meydana çıxması 

Xromosom, gen, mutasiyalar 

1.1.3. Müasir avadanlıqlardan istifadə etməklə 

canlıların kimyəvi tərkibində baş verən 

dəyişiklikləri müşahidə edir, təqdimatlar 

hazırlayır. 

İKT vasitələrindən istifadə etməklə canlıların 

kimyəvi tərkibindəki dəyişikliklərin müşahidəsi 

Mikroskoplar, videomateriallar 

1.1.4. Makrotəkamül haqqında məlumat toplayır 

və təqdimat hazırlayır. 

 

Makrotəkamül. Makrotəkamülün sübutları və 

dəlilləri. 

Müller və Hekkelin “Biogenetik qanun ”u. 

Embrionların müqayisəsi. Müxtəlif 

orqanizmlərin quruluş planları. Divergensiya, 

homoloji orqanlar, paralellizm, analoji orqanlar, 

paleontoloji dəlillər,  

Bioloji proseslər 

2.1.1. Bioloji proseslərin mexanizmini şərh edir, 

məruzə və təqdimatlar hazırlayır. 

 

Avtotrof və heterotrof orqanizmlərdə maddələr 

mübadiləsinin mexanizmləri. 

Maddələr mübadiləsinin mərhələlərinin 

müqayisəsi. 

Avtotrof və heterotrof qidalanma 

Fotosintez, heterotrof, xemosintez., zülal sintezi, 

DNT-nin ikiləşməsi, ATF-in sintezi, qazlar 

mübadiləsi, qlikoliz, oksigenli parçalanma. 

Fotosintezin  işıq və qaranlıq mərhələləri 

2.1.2. Maddələr mübadiləsində baş verən 

dəyişikliklərin mexanizmini şərh edir, 

təqdimatlar hazırlayır. 

 

Maddələr mübadiləsində fermentlərin rolu 

Daxili sekresiya vəzilərinin hazırladığı 

hormonlar. 

Hormonların orqanizmdə rolu 

Şəkərli diabet, bazedov, 

miksodema,nəhəngboyluluq, cırtdan boyluluq, 

kretinizm, beri-beri 

2.1.3. Bioloji proseslərdə baş verən 

dəyişikliklərin mexanizmini müxtəlif üsullarla 

əsaslandırır. 

Ətraf mühitdə oksigenin azalması, Təbiətdə 

mövsimilik.Sutkalıq ritmlər. Bioloji saat 

Ozon qatı, qlobal istiləşmə, ultrabənövşəyi 

şüalar, genetik qida məhsulları  

İnsan və onun sağlamlığı. 

---