Azərbaycan respubliksi elm və TƏHSİl naziRLİYİ azərbaycan texniKİ universiteti Fakültə

I FƏSİL. ƏDƏBİYYAT XÜLASƏSİ

Raket texnikası, kosmonavtika, aviasiyaqayırma, maşınqayırma, nəqliyyat, gəmiqa- yırma, elektronika və sənayenin bir çox digər sahələri yüksək möhkəmlikli, odadözümlü, odadavamlı, çatların yayılmasına yüksəkmüqavimətli, kiçik sıxlıqlı geniş hədlərdə göstəriciləri tənzimlənən, xüsusi optik və maqnit xarakteristikalı materialların istehsalına ehatiyac duyurlar. Sənaye materiallarının bir çoxu bu tələblərə cavab vermir. Zəruri xarakteristiklara cavab verən materialları almaq üçün KM-nı yaratmaq zərurəti elmi-tərəqqinin qarşısında duran əsas məsələlərdəndir. Müasir materialşünaslıq KM-nı öyrənməkdə böyük nailiyyətlərə qazanıb. Komponentlərin seçilməsi, onların konsentrasiyası, ölçüləri, formaları, birləşmə möhkəmliliyi fiziki-mexaniki xassələri hesabına KM-nı olduqca geniş hədlərdə tənzimləmək olar. KM-nın tətbiqi raketlərin, təyyarələrin, avtomobillərin, gəmilərin çəkisini azaltmağa, mühərriklərin gücünü artırmağa imkan yaradır. Indiki dövrdə KM-nın yaranmasının nəzəri və texnoloji əsasları işlənilib. Geniş anlayışda “kompozisiya materialı” dedikdə istənilən heterogen ( iki və daha çox fazadan ibarət) strukturalı material başa düşülür. Belə anlayış, kompozisiya sırasına, texnikada istifadə edilən bir çox materialları aid edir. Həqiqətən demək olar ki, bütün metal ərintiləri bir neçə fazadan ibarət olur. Məsələn: adi polada KM-ı kimi baxmaq olar, hansı ki, o iki fazadan ferritdən və sementitdən ibarət olur. Barıt artımının yanması nəticəsində əmələ gələn qazların enerjisi ilə güllənin və ya qumbaranın lülə kanalından atılmasına atəş deyilir. Canlı və ya başqa növ hədəfə, texnikaya və tikililərə zərər vurmaq üçün nəzərdə tutulmuş qurğu və əşyalara silah deyilir.

1.1 Kompozisiya materiallarından istifadənin səmərəliliyi
KM-dan istifadənin sonrakı inkişafını 2 istiqamətdə xarakterizə etmək olar:
1. Ucuz komponentin işlənməsi və ondan məmulatların və yarımfabrikatların istehsal edilməsinin texnoloji prosesini işləmək.Bu məqsədlə matrissa materialı kimi polimer və poliefir qətranlardan istifadə edilməsi nəzərdə tutulur.Qüvvətləndirici kimi isə bu materiallarda şüşə karbonlu və həmçinin ucuz polimer liflərdən isitfadə nəzərdə tutulur.
2. İkinci istiqamət kompozitlərin keyfiyyət xarakteristikalarını rekord səviyyəyə çatdırmaq. Belə materiallar kosmik və aviasiya sənayesində geniş istifadə ediləcək. Lifli Km-in quruluşu. Lifli KM-də möhkəmləndirici rolunu liflər və yasap formalı kristallar safmetalların çətinəriyən birləşmələr (B,C Al₂O₃, Sic və b), həmçinin metal və ərintilərin məftilləri (məsələn, Mo, W, Be yüksək möhkəm polad və b.).Liflərin diametri bir neçə mikrondan 100 mikrona qədər olur. Lifin diametri nə qədər kiçik olursa onun möhkəmləndirici qabilliyəti yüksək olur.KM-ın möhkəmlik xassələri liflərin xassələri ilə müəyyən edilir.Matrisa ilə liflər arasında möhkəm əlaqə olmalıdır. Matrisa bütün lifləri əhatə etməlidir. Buna isə onun miqdarı15-20% olduqda nail olunur. Fazalararası adgeziya hesabına liflə matrisa arasında əlaqə yaranır. Liflər matrisada çatların yayılmasının qarşısını alır. Sərhədlərində gərginliklər çox olduqda liflərin səthinə xüsusi örtük çəkirlər, onda keçid qatı əmələ gətirirlər.Biroxlu kompozisiya materiallarında mexaniki xassələrin aniztropluğu alınır.(liflərin eninə və uzununa boyu).
Lifli armaturlaşdırıcıların növləri və xasssələri:
Metallik armatur:
1. Paslanmayan polad məftil (alüminiumu möhkəmləndirmək üçün)
2. Mo, W, Ta-da məftillər (odadavamlı matrisa üçün)
3. Berillium məftilləri (Al, Mg, Ti-m möhkəmləndirmək üçün)
Karbon lifləri (saflar, parça, lent, keçə formalı) mökəmləndirmək üçün ən çox tətbiq edilir.
Metallik möhkəmləndiricilərdən daha ucuz və texnoloji olan polad məftil geniş istifadə edilir.
(2) Hazırda əsasən austenitli korroziyaya dözümlü, austenit – martensit və martensit sinifli poladlardan məftillərdən istifadə edilir. Məftilin alınmasında plastiki deformasiya dərəcəsinin böyük olması struktur qüsurlarının sıxlığının böyük olması və yüksək möhkəmlilik göstəricilərini formalaşdırır. Məsələn, BHC9 (18X15H5AM3) poladından diametri 0.16 – 0.3mm olan məftil Ϭ_m=3500 – 4000MPa möhkəmliyə malikdir. Xüsusilə austenit sinifli poladlardan məftilin rekristallizasiya temperaturunun yüksək olması onun möhkəmliyini yaxşı səviyyədə qalmasını təmin edir.
Beriliumdan məftillər az sıxlığa vəböyük xüsusi möhkəmliyə malikdir. Məftilin mexaniki xassələri onun səthinin keyfiyyətindən çox asılıdır. Beriliumdan məftillər qabıqla ötülmüş və ya ovuntu tökülmə və ya ovuntu pəstahlarda basıb şəkilləndirmə ilə alınır. Qabıq üçün nikel yaxşı material sayılır. Berilium məftilindən sıxlığı az olan matrissaların (alüminium, maqnezium və ya titan əsaslı) armaturlanmasında istifadə edilməsi daha məqsədəuyğundur. Bor lifləri metallik və polimer matrissaların armaturlanması üçün geniş istifade edilir. Onlar yüksək möhkəmliyi, bərkliyi, yüksək temperaturlarda dağılmaya az meylli olmasi ilə xarakterizə edilir. Bor lifi hidrogen mühitində bor xloridinin və bormidinin parçalanması 2BCl₃ + 3H₂ –> 2B + 6HCl və sonradan onu qaz mühitindən qızmar volfram sapı(d ̴ 12mkm) səthinə çökdürmək yolu ilə alınır. Bor lifi az sıxıldıqda yüksək möhkəmlik və sərtliyə malik olur.
Yüksək modullu karbonlu liflər yüksək möhkəmliyi, xüsusi möhkəmliyi və mexaniki xassələrinin termiki stabilliyi ilə fərqlənir. Onlar sintetik üzvü lifləri inert mühitdə yüksək temperaturalı termiki emal yolu ilə alınır. Karbonlu liflər ilkin məhsulun növündən asılı olaraq müxtəlif növlərdə saplar, iplər, parçalar, lentlər, kerəvari olur.Sintetik lif qızdırılmada, mikrofibrill adlandırılan, heksaqonal strukturalı karbonun lenvari qatlar əmələ gəlməklə parçalanır. Dar məsamələrlə
ayırılmış eyni səmtlənmiş mikrofibrillər əmələ gətirir. İstənilən məqsəd üçün istifadə olunan iki və ya daha çox material üçün müəyyən dərəcə və şərtlərlə bir araya gətirilirəldə edilən kompozit materiallar, möhkəmlik/sıxlıq nisbəti hündürlüyünə

görə geniş istifadə olunur.

Yanacağa qənaət, aşağı xüsusi çəkisi olan avtomobillərdə sürət, daşınması lazım olan zireh və silah kimi hərbi texnikada daşınması hərəkət rahatlığını və müvafiq olaraq hərəkətliliyi təmin edir.Kompozit materialların müdafiə sənayesində tətbiq sahələri,
artır. Təyyarə, vertolyot kimi hərbi hava nəqliyyat vasitələri, tanklar, panzerlər, hərbi maşınlar kimi zirehli maşınlar.Daşınmada istifadə olunan ağır avtomobillər üçün güllə keçirməz jiletlərdə və silah gövdələrində kompozit materiallar günü-gündən artır,
getdikcə daha çox müxtəlif tətbiq formaları ilə istifadə olunur. Son illərdə inkişaf edən texnologiya ilə qabaqcıl kompozitlər müdafiə sənayesindəki yeri və tətbiq sahələri sürətlə inkişaf edir. Maye zirehdə təkmil kompozitlər, pilotsuz antenna
nəqliyyat vasitələri, tank və təyyarə zirehləri, təyyarələr qanad və quyruq elementlərində və uçuş-enmə zolaqlarında müdafiə sənayesinin inkişafına mühüm töhfələr verir vətəmin edir. Bu işdə kompozit materialların müdafiəsi sənayedə təmin edəcəyi üstünlükləri və tətbiqləri ətraflı şəkildə izah edir.