Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
57 
“Silahlar və atıcılıq  hazırlığı”,  “Hərbi topoqrafiya” və  “Mülki mü-
dafiə”dir.  Məktəblilərə  döyüşdə  davranış  qaydaları  üzrə  biliklərin 
verilməsində  taktiki hazırlığın  gücünə, quru qoşunları  bölmələrinin 
əsas  döyüş  əməliyyatlarının  xarakterinə,  hücum  (müdafiə  və 
kəşfiyyat) zamanı əsgərə lazım olam bilik dairələrinə, tankla müba-
rizə  priyomlarına,  hərəkət  edən  düşmən  təyyarə  və  vertolyotlarına 
avtomatdan  atəş  açma  qaydalarına  aid  fizika  və  riyazi  çalışmaları 
yerinə  yetirməyi tapşırmaq olar (məsələn, “Tankın hündürlüyü 2,5-
m-dir.  Qol  tam  açıldıqda  tank  şəhadət  barmağı  vasitəsilə  örtülür. 
Tanka qədər olan məsafə nə qədərdir?”). 
“Silahlar və atıcılıq hazırlığı” bölməsində isə şagirdlər patronun 
quruluşuna,  güllənin  gilizdən  ayrılma  prosesinə,  onun  hərəkət  sü-
rətinə və təcilinə, güllələrin (avtomat və pulemyotlar üçün) başlanğıc 
sürəti və enerjisinə, silahlardan atəş açma qaydalarına dair fizika və 
riyazi biliklərdən, həmçinin fizika və riyazi məzmunlu çalışmalardan, 
məsələlər və praktik tapşırıqlardan istifadə etmək mümkündür. 
Digər bölmələrin də analoji təhlilindən belə bir ümumi nəticə-
yə gəlinir ki, gənclərin çağırışaqədərki hərbi hazırlığı üzrə həm təd-
ris proqramında, həm də dərslikdə şagirdlərin digər ümumtəhsil fən-
ləri üzrə biliklərindən daha səmərəli istifadə etməyə, hərbi məzmun-
lu  fizika  və  riyazi  çalışmaların  tərtibinə  və  onların  həllindən  təlim 
prosesində  istifadəyə  geniş  imkan  vardır.  Güman  edirik  ki,  bu 
imkanlardan  səmərəli  istifadə  etmək  həm  gənclərin  çağırışaqədərki 
hazırlığı  fənninin,  həm  də  fizika,  riyaziyyat  və  s.  fənlərin  tədrisi 
keyfiyyətinin yüksəlməsinə müsbət təsir göstərməlidir. 
 
1.4. Mövzu baxımından metodik ədəbiyyatın təhlili 
 
Bildiyimiz  kimi,  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  fənni 
ümumtəhsil  məktəblərimizdə  hazırda  tədris  olunan  əsas  və  xüsusi 
əhəmiyyət  daşıyan fənlərdən biridir.  Lakin  digər tədris  fənlərindən 
fərqli olaraq, bu fənn tədqiqatçılar tərəfindən az öyrənilmiş, fənnin 
tədrisi metodikası başqa fənlərə baxanda demək olar ki, işlənməmiş-
dir. Odur ki, fənnin tədrisi prosesinə aid olan ədəbiyyat azlıq təşkil 

---

 
58 
edir.  Keçmiş  ittifaq  miqyasında  ibtidai  hərbi  hazırlığın  tədrisi 
prosesinə aid bir qrup ədəbiyyata rast gəliriksə, Azərbaycan dilində 
bu fənnin tədrisi metodikasına aid yalnız bir neçə metodik tövsiyəyə 
və jurnal (“Məktəbdə bədən tərbiyəsi” və 1993-cü ildən nəşr olunan 
və cəmi iki ildə altı nömrəsi çıxmış “Hərbi bilik” hərbi elmi-nəzəri 
publisistik  jurnallardakı)  məqaləsinə  rast  gəlmək  mümkündür  ki, 
bunlar da ibtidai hərbi hazırlıq məşğələləri üzrə qabaqcıl iş təcrübə-
sinin ümumiləşdirilməsinə aiddir. 
Son  illərdə  “Humanitar  elmlərin  öyrədilməsinin  aktual  prob-
lemləri” adlı Ali məktəblərarası elmi məqalələr məcmuəsində, Gən-
cə  Dövlət  Universitetinin,  Respublika  Təhsil  Problemləri  İnstitutu-
nun və Azərbaycan Pedaqoji Universitetinin elmi  əsərlərində  gənc-
lərin çağırışaqədərki hazırlığı fənninin tədrisi ilə bağlı hərdənbir el-
mi məqalələrə təsadüf edilir. 
Həm keçmiş ittifaqda, həm də respublikamızda dərc olunmuş 
ədəbiyyatlar  tədqiq  olunan  problemin,  yəni  gənclərin  çağırışaqə-
dərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq)  kursunun  digər  ümumtəhsil 
fənlərilə əlaqəli tədrisi problemlərinin həlli vəziyyətini müəyyənləş-
dirmək baxımından geniş təhlil edilmişdir. Metodik ədəbiyyatın bir 
qismində  şagirdlərin  fizika  və  riyazi  biliklərindən,  digər  qrupunda 
coğrafiya və astronomiyaya aid  biliklərindən, bəzilərində isə əmək 
təliminə aid biliklərindən istifadə məsələlərinə rast gəlmək olur. 
İbtidai  hərbi hazırlıq  materiallarının fizika və riyaziyyat  üzrə 
biliklərlə əlaqələndirilməsi, o cümlədən, riyazi və fizika məzmunlu 
hərbi çalışmalar və onlardan istifadə məsələsi metodiki ədəbiyyatın 
bir qismində geniş, bir qismində isə nisbətən az da olsa öz ifadəsini 
tapmışdır. 
Müəlliflərdən  K.E.Şvidçenko  və  A.F.Laxin  “İbtidai  hərbi 
hazırlıq üzrə metodiki vəsait” əsərində göstərirlər ki “Hərbi hazırlıq 
məşğələlərində fənlərarası əlaqənin nəzərə alınması, məktəbdə hərbi 
işin  daha  möhkəm  və  dərin  öyrədilməsi  üçün  vacib  şərtdir”  (43, 
s.7).
 
Daha  sonra  müəlliflər  hərbi  rəhbərə  məsləhət  görürlər  ki, 
ibtidai  hərbi  hazırlıq  üzrə  bütün  məşğələlərin  keçirilməsi  zamanı 
yuxarı  sinif  şagirdlərinin  ümumtəhsil  fənlərindən  mənimsədikləri 

---

 
59 
biliklərdən  müntəzəm  istifadə  etsinlər  və  bu  fənləri,  xüsusən  tarix 
və  təbiətşünaslıq,  coğrafiya  və  bədən  tərbiyəsini  tədris  edən  müəl-
limlərlə,  hərbi-texniki  hazırlıq  və  mülki  müdafiə  bölməsində  fizi-
kanı,  kimyanı  və  digər  texniki  fənləri  tədris  edən  müəllimlərlə  sıx 
əlaqə  saxlasınlar  (43,  s.7).  Lakin  bu  əsərdə  konkret  olaraq  digər 
ümumtəhsil fənləri ilə ibtidai hərbi hazırlıq fənlərinin əlaqəli tədrisi 
nümunələrinə  toxunulmur  və  hərbi  məşğələlərdə  fizika  və  riyazi 
məzmunlu hərbi çalışmalardan istifadənin yolları araşdırılmır. 
A.M.Kuprin,  A.N.Kovalenko,  A.M.Morozov  ibtidai  hərbi 
hazırlıq  məşğələlərinin  riyaziyyatla  əlaqələndirilməsinə  geniş  yer 
ayırmış və bunu “Topoqrafik hazırlığın metodikası” (44, s.23)
 
kita-
bında işıqlandırmışlar. Əsər hərbi topoqrafik məşğələlərin təşkilinə 
və  onun  daha  keyfiyyətli  keçirilməsinə  xidmət  göstərir.  Kitab  7 
fəsildən  ibarətdir  ki,  bu  fəsillərin  də  hər  birində  fizika  və  riyazi 
məlumatlardan  istifadə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  öz  əksini  tapır. 
Məsələn, “Topoqrafik xəritələrin öyrədilməsində məşğələlərin keçi-
rilmə  metodikası”  fəslində  müəlliflər  qeyd  edirlər  ki,  topoqrafik 
xəritələrin  öyrədilməsi  hərbi  topoqrafiya  fənninin  başlıca  bölmələ-
rindən biridir. O, aşağıdakı əsas mövzulardan ibarətdir: 
-  Topoqrafik  xəritələrin  nomenklaturası  və  təsnifatı,  onun 
həndəsi gücü;   
- xəritə üzərində ölçmə; 
- xəritədə obyektlərin yerləşmə vəziyyətinin təsviri; 
- xəritədə relyeflərin təsviri. 
Əsərdə göstərilir ki, bu mövzunun öyrədilməsi prosesində to-
poqrafik  xəritələr  proyeksiya,  ölçü  və  digər  riyazi  anlayışlarla  əla-
qəli  şəkildə  mənimsədilməlidir.  Müəlliflər  məsləһət  görürlər  ki, 
1:25000  miqyasla  tərtib  olunmuş  xəritələrdə  məsafənin  ölçülməsi 
zamanı  əvvəlcə  miqyas  və  onların  xəritədə  rolu  aydınlaşdırılmalı, 
mustəqil tapşırıqlar formasında digər xəritələrin miqyası bu miqyas-
la  müqayisə  etdirilməlidir.  Yalnız  bundan  sonra  1  km  və  bundan 
çox  olan  məsafələrin  xəritədə  ölçülməsi  işinə  başlamaq  olar.  Bu 
zaman məsafələrin xəritədə ölçülməsi zamanı yol verilən orta xətanı 

---