Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
66 
məşğələlərin  yalnız  coğrafiya  fənni  ilə  deyil,  həmçinin  həndəsə, 
fizika, astronomiya və tarix fənləri ilə əlaqəsinə də geniş yer vermə-
li,  lazım  gəldikdə  şagirdlərin  bu  fənlərdən  qazandıqları  biliklərdən 
istifadə etməlidir. 
1979-cu  ildə  Azərbaycan  Respublikası  Maarif  Nazirliyinin 
nəşr  etdiyi  «Atəş  hazırlığı  üzrə  məşğələlərin  təşkili  və  keçirilməsi 
üçün metodik tövsiyələr» kitabçasında müəllif, polkovnik E.Q.Rüs-
təmov  da  hərbi  hazırlıq  dərslərində  fənlərarası  əlaqənin  rolunu 
yüksək qiymətləndirir və şagirdlərin riyazi biliklərindən geniş istifa-
dəni  məqsədəuyğun  hesab  edir.  O,  «Odlu  əl  silahlarından  atəş 
açmanın  əsasları»  mövzusunun  plan-konspektini  verir,  güllənin 
başlanğıc sürətinin və lülədə güllənin hərəkətinin öyrədilməsinə 10 
dəqiqə  vaxt  ayırmağı  lazım  bilir.  Müəllif  bu  anlayışı  şagirdlərin 
fizika və riyaziyyatdan yiyələndikləri biliklərə əsaslanaraq aydınlaş-
dırır.  O,  hazırlıq  üzrə  məşğələdə  belə  bir  məzmunun  verilməsini 
məqsədəuyğun  sayır:  Güllənin  ilk  anda  hərəkətə  başlayarkən  əldə 
etdiyi sürət onun başlanğıc sürəti adlanır. Güllənin başlanğıc sürəti 
saniyədə  metrlərlə  (m/san)  ölçülur.  AKM  silahları  üzrə  başlanğıc 
sürət 715 m/san-yə, TOZ-8 və TOZ-12 silahları üçün isə 310 m/sa-
niyəyə  bərabərdir  (71,  s.8).  Müəllif  göstərir  ki,  güllənin  başlanğıc 
sürəti bir neçə amildən asılıdır. Özu də bu asılılıq funksional asılı-
lıqdır. Başlanğıc sürətin dəyişməsindən asılı olaraq, güllənin uzaq-
lığa  uçma  məsafəsi,  düzünə  atəşin  uzaqlığı  dəyişir.  Eyni  zamanda 
kənardan  edilən  təsirlərin  nəticəsində  güllə  öz  hərəkət  sürətini  və 
irəliyə  hərəkət  istiqamətini  dəyişir.  E.Q.Rustəmov  bu  asılılıqları 
məşğələlərin  keçirilməsi  zamanı  nəzərə  almağı  və  onu  şagirdlərə 
mənimsətməyi məsləhət görür. Kitabçada güllənin başlanğıc enerji-
sini  də  hesablamağı  məktəblilərə  öyrətməyin  metodikasına  toxu-
nulur. Qeyd olunur ki, lülədən çıxan zaman güllənin malik olduğu 
enerji  onun  başlanğıc  enerjisi  adlanır.  Uçan  güllə  bu  enerjini  öz 
hərəkəti  nəticəsində  əldə  etdiyindən  o,  kinetik  enerjidir  və  həmin 
enerji aşağıdakı dusturla hesablanır: 
2
mV
E
2

 

---

 
67 
Burada, m (güllənin kütləsi)=
g
q
; q - güllənin çəkisi,  
g - sərbəstdüşmə təcilidir: 
2
san
m
9,8
g

 
Buradan görunür ki, güllənin lülədə hərəkəti müntəzəm artan, 
lakin  lülədən  çıxandan  sonra  əksinə,  tədricən  (muntəzəm)  azalan 
hərəkətdir  (71,  s.9).  Beləliklə,  «Güllənin  başlanğıc  sürəti  və  onun 
lülədə hərəkəti» ilə tanışlıq zamanı şagirdlərin fizika və riyaziyyat-
dan  qazandıqları  biliklərə  müraciət  olunur.  Həmin  biliklər  əsas 
etibarilə  məktəblilərin  fizika  fənni  üzrə  artan  və  azalan  hərəkət, 
başlanğıc sürət, sürtünmə qüvvəsi (lülənin divarlarına), muqavimət 
qüvvəsi (güllə lülədən çıxandan sonra havanın müqavimət qüvvəsi 
ilə  rastlaşır),  cismin  kütləsi,  çəkisi,  kinetik  enerjisi,  sərbəstdüşmə 
təcili, onun ədədi qiyməti (9,8 m/san
2
); riyaziyyat fənni üzrə isə düz 
və tərs mütənasib asılılıqlar, adi kəsrlərlə ifadə olunmuş bərabərlik-
lər, onun xassələri, onluq kəsrlər, bucaq, bucağın dərəcələrlə ölçül-
məsi (məsələn, 15-ci səhifədə), ədədin qüvvəti və s. kimi anlayışlar-
dan  ibarətdir.  Tədqiq  olunan  məsələ  baxımından  müəllifin  bu  işini 
müsbət qiymətləndirmək olar və yeri gəldikcə ondan istifadə etmək 
lazım  gələcəkdir.  Lakin  bütün  bunlarla  yanaşı  göstərməliyik  ki, 
əsərdə ibtidai hərbi hazırlıq məşğələlərində fizika və riyaziyyatdan 
əldə  olunmuş  biliklərə  əsaslanmaq  məsələsini  işləmək  konkret 
şəkildə qarşıya məqsəd qoyulmadığından müəllif problemin həllinə 
ötəri toxunmuş, problem öz konkret həllini tapmamışdır. 
Hərbi biliklərin öyrədilməsi məqsədi ilə fənlərarası əlaqələrin 
nəzərə  alınması  problemi  görkəmli  kimyaçı,  alim-pedaqoq  İ.C.Al-
verdiyevin də tədqiqat obyekti olmuşdur. Onun “Pedaqoji universi-
tetlərdə kimyanın tədrisində hərbi biliklərin verilməsi” adlı disserta-
siyası  (32),  “Kimyadan  müstəqil  işlərin  təşkilində  tələbələrə  hərbi-
vətənpərvərlik  hisslərinin  aşılanması”  adlı  monoqrafiyası  (33)  son 
illərdə fənlərarası əlaqə probleminin həllinə həsr olunmuş ən dəyərli 
elmi-tədqiqat işləridir. Müəllif kimya kursunun hərbi hazırlıq kursu 
ilə əlaqəli tədrisi imkanlarını, kurslararası qarşılıqlı  əlaqənin təşkili 
və həyata keçirilməsi yollarını; kimya kursu üzrə dərnək məşğələlə-

---

 
68 
rində hərbi biliklərin verilməsi metodikasını; kimya kursu üzrə eks-
kursiyalar zamanı hərbi biliklərin öyrədilməsi metodikası; tələbələ-
rin orta məktəblərdə hərbi işlər üzrə keçirəcəyi tədbirlərin təşkilinə 
hazırlanması  işinin  metodik  sistemini  müəyyənləşdirmişdir.  Təqdi-
rəlayiq haldır ki, İ.C.Alverdiyev orta məktəb kimya kursunun məz-
mununa  aşağıdakıları  daxil  etməyi  və  mülki  müdafiə  üzrə  hərbi 
biliklərin verilməsini bu məzmunla əlaqələndirməyi məqsədə uyğun 
sayır:  “Atom  bombaları  iki  tiplidir:  atom  və  hidrogen  bombaları. 
Atom bombaları U
235
 ilə Pu
239
 izotoplarının parçalanmasından ayrı-
lan enerjiyə əsaslanır. Hidrogen bombaları isə termonüvə reaksiya-
larına əsaslanır. Bunun iki növü vardır: 
1.
 
Maye halında deyterium ilə tritiumun qarşılıqlı nüvə reak-
siyası: 
1
H
2 
+ 
1
H
3 
= 
2
He
4
 + 
0
n
1 
(10
8 
kkal./mol) 
2.  
 Li
6 
+ 
1
H
2

2
He
4 
+ 
0
n
1 
(5∙10
8
 kkal./mol) 
 Li
7 
+ 
1
H
2
 

2
He
4 
+ 
0
n
1 
(3∙10
8
 kkal./mol) 
Hidrogen  bombasında  detenator  rolunu  adi  uran  və  ya  plu-
tonium  bombası  oynayır.  Bombanın  partlayışı  saniyənin  milyonda 
biri  ərzində  baş  verir  və  mərkəzində  10-20  milyon  dərəcə  istilik 
əmələ  gətirir.  Nüvə  silahı  müasir  dövrün  ən  dağıdıcı  silahı  hesab 
olunur” (32, s.146). 
Onun  fikrincə  kimyanın  tədrisi  prosesində  tələbələrə  hərbi 
biliklərin  öyrədilməsini  aşağıdakı  istiqamətlərdə  aparmaq  daha 
məqsədəmüvafiqdir:  pirotexnikada  hərbi  məqsədlər  üçün  istifadə 
edilən maddələrin öyrədilməsi; atom, neytron, istilik-nüvə silahları-
nın təsiredici amillərinin, onlardan fərdi və kimyəvi mühafizə qay-
daları ilə tələbələrin tanış edilməsi (32, s. 125). 
Göründüyü  kimi,  İ.C.Alverdiyevin  elmi-nəzəri  ideyaları  orta 
məktəblərdə də kimyanın hərbi biliklərlə əlaqəli tədrisi baxımından 
çox böyük nəzəri və əməli əhəmiyyət daşıyır. 
Gəncə Dövlət Universitetinin Gənclərin çağırışaqədərki hazır-
lığı və mülki müdafiə kafedrasının müdiri, dos. Ələddin Hətəm oğlu 
Məmmədov  tərəfindən  fənlərarası  əlaqə  problemi  ilə  bağlı  uzun 
müddətdir  ki,  həm  özü, həm  də  onun  rəhbərliyi  altında  kafedranın 

---