Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
69 
bir  neçə  əməkdaşı  tərəfindən  əsaslı  tədqiqatlar  aparılır.  Gənclərin 
çağırışaqədərki  hazırlığı  və  mülki  müdafiə  fənninin  tədrisi  sa-
həsində  fundamental  nəticələr  əldə  etmiş,  istedadlı  alimin  “İbtidai 
hərbi hazırlıq kursunun ümumtəhsil fənləri ilə əlaqəli tədrisinə dair” 
(Bakı,  1998),  “Fizikanın  mülki  müdafiə  üzrə  anlayışların  izahında 
yerı”  (Bakı,  1999),  “İbtidai  hərbi  hazırlıq  dərslərində  fənlərarası 
əlaqə”  (Bakı,  2000),  “Kəşfiyyata  dair  hərbi  biliklərin  öyrədilmə-
sində fənlərarası əlaqədən istifadə” (Bakı, 2007), “Gənclərin çağırı-
şaqədərki hazırlığı üzrə keçilən dərslərin forma və metodları, onla-
rın təşkilinə qoyulan tələblər” (Gəncə, 2010) adlı məqalələri tədqiq 
etdiyimiz  problem  baxımından  çox  dəyərli  elmi-pedaqoji  material-
lardır,  tədqiqatımızda  müəyyən  qədər  həmin  materiallara  müraciət 
olunmuşdur.  
Tədqiq  olunan  problemlə  bağlı  Respublikamızda  aparılmış 
elmi-tədqiqat işlərindən biri də müəllifin (prof. Ş.T. Tağıyevin) elmi 
rəhbərliyi ilə Q.B. Bəylərovun yazdığı və uğurla müdafiə etdiyi dis-
sertasiya əsəridir (94). Müəllif “Orta məktəb fizika kursunun ibtidai 
hərbi  hazırlıq  fənni  ilə  əlaqəli  tədrisi  problemi”  adlı  dissertasiya 
əsərində  problemin  elmi-redaqoji  və  psixoloji  əsaslarına  aydınlıq 
gətirmiş,  fizikanın  tədrisində  fənlərarası  əlaqə  prinsipinin  tətbiqinə 
verilən  didaktik  tələbləri  yeni  təkliflərlə  zənginləşdirmiş,  fizikanın 
problem  baxımından  tədrisi  təcrübəsini  təhlil  eərək  ümumiləşdir-
mişdir. O, fizikadan təlim prosesində hərbi texniki xarakterli nəzəri 
materialların  və  məsələlərin  verilməsi  metodikasını  ilk  dəfə  olaraq 
belə  geniş  işləmişdir. Şübhəsiz ki,  Q.B.  Bəylərovun bu tədqiqat işi 
nəzəri və praktik əhəmiyyət kəsb etməklə bərabər, pedaqoji nəzəriy-
yəni zənginləşdirməklə bərabər, həm də şagirdlərin hərbi vətənpər-
vərlik tərbiyəsinin təşkili istiqamətində mühüm rol oynayır. Müəlli-
fin  əsas  ideyaları  fizikanın  tədrisi  prosesi  ilə  bağlı  olduğundan  əks 
əlaqə tədqiqata cəlb olunmayıb, hərbi materialların tədrisində fizika 
fənnindən istifadənin imkan və yolları araşdırılmamışdır.  
İbtidai hərbi hazırlıq fənninin digər tədris fənlərilə əlaqəli təd-
risi  problemi  ilə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  bağlı  olan  ədəbiyyatlara 
keçmiş İttifaqın bir sıra respublikalarının nəşrlərində də rast gəlmək 

---

 
70 
mümkündür.  Belə  ki,  Estoniyada  çıxan  «Nıukoqude  kool»
 
(Sovet-
skaya  şkola)  jurnalında  dərc  olunan  “İbtidai  hərbi  hazırlıq  dərslə-
rində  fənlərarası  əlaqə”  (22)  adlı  məqalə  buna  nümunədir.  Məqalə 
müəllifləri  fənlərarası  əlaqə  ilə  bağlı  hərbi  rəhbərin  fəaliyyətinin 
aşağıdakı cəhətlərin üstünlük verməyi görürlər: 1. Hərbi rəhbərin di-
gər tədris fənn muəllimlərilə əməkdaşlığı və təlim prosesində onla-
rın  əlaqəli  fəaliyyətinin  kordinə  olunması;  2.  Hərbi  rəhbərin  digər 
tədris fənləri üzrə bilikləri, o cümlədən fizika, riyaziyyat, tarix, kim-
ya, ədəbiyyat və s. üzrə məlumatları geniş və əhatəli olmalıdır. Şa-
girdlərin ixtiyarına verilən ədəbiyyat onların biliklərini tamamlama-
lıdır. 
Daha  sonra  müəlliflər  Tallin  şəhəri  32  saylı  orta  məktəbdə 
çalışan  V.Dımovun  iş  tərcübəsinə  əsaslanaraq  göstərirlər  ki,  hərbi 
rəhbər  güllənin  başlanğıc  sürətini  və  atəş  prosesini  başa  salarkən 
nəinki  Nyutonun  ikinci  qanununun  F  =  ma  düsturundan  istifadə 
edir,  həm  də  tarixi  nümunələr  gətirir.  (Bismark  artilleriyasının  35-
40 km-dən Pariji,  hitlerçilərin Qatçində qurulan  uzaqvuran toplarla 
Leninqradı  dağıdıcı  atəşlərə  tutması  və  s). 
2
gt
H
2

fizika  düsturu 
vasitəsilə (g-sərbəstdüşmə təcili, t-zamandır) atıcı silahlarla nişanal-
manın  əhəmiyyətini  aydınlaşdırır.  Sonra  hərbi  rəhbərin  xahişi  ilə 
fizika müəllimi dərsdə iştirak edir, onun köməyi ilə fizika qanunları 
və hərbi anlayışlar əlaqəli şərh edilir. 
Nəzərdən keçirdiyimiz problem baxımından bu fikirlər təqdi-
rəlayiqdir.  Lakin  müəlliflər  hərbi  məşğələlərin  mövzusuna  uyğun 
şagirdlərin fizika və riyazi biliklərindən istifadə metodikasına, habe-
lə fizika və riyazi məzmunlu hərbi çalışmaların tərtibinə və onlardan 
ibtidai hərbi hazırlıq dərslərində istifadənin səmərəli yollarına səthi 
toxunmaqla kifayətlənmişlər. Bundan başqa, vacibliyini qeyd etdik-
ləri  çalışmalardan  birini  belə  nümunə  göstərmir,  çalışmalar  tərti-
binin metodikasını açmırlar. 
“İbtidai  hərbi  hazırlıq  fənni  üzrə  tədris-metodik  vəsait”  adlı 
kitabda bir neçə belə çalışmaya rast gəlinir: “Radiasiya dərəcəsi 50 
r/s-dir.  Müdafiəsiz  adam  zəhərlənmə  zonasında  təxminən  1  saat 

---

 
71 
qalır. Bu müddət ərzində radiasiyanın səviyyəsi dəyişməz qalarsa, o 
neçə radian radioaktiv şüa qəbul etmiş olur?” (72, s.222). Lakin belə 
xarakterli  çalışmalər  vəsaitdə  bir-iki  saydadır.  Digər  metodik  ədə-
biyyatda  (73)  fizika  və  riyazi  məzmunlu  hərbi  çalışmalara  tez-tez 
rast  gəlinir.  Lakin  bunların  yalnız  bir  neçəsi  ibtidai  hərbi  hazırlıq 
fənninin  məzmumuna  uyğundur.  Ona  görə  də  tədqiq  olunan  məsə-
lənin həllinə cavab verə bilmir. 
İbtidai  hərbi  hazırlıq  kursunun  ümumtəhsil  fənlərilə  əlaqə-
lərinə  toxunulan  ədəbiyyatlardan  biri  də  P.M.Brısinin  “Məktəbdə 
ibtidai hərbi hazırlığın tədris-material bazası” adlı kitabıdır (74). 
Vəsait hərbi kabinetlərin təmin və tərtib olunması, tirlərin qu-
rulması,  bütün  tədris  proqramlarının  yaradılması  və  təkmilləşdiril-
məsi,  zəruri  qurğuların  və  tədris  –  əyani  vasitələrin  hazırlanması 
istiqamətində  hərbi  rəhbərlərə  praktik  istiqamətlər  verir.  Bu  istiqa-
mətlərin  əksəriyyəti  orta  məktəblərdə  tədris  olunan  ümumtəhsil 
fənləri ilə, bu fənlərdən öyrədilən bilik və bacarıqlarla bağlıdır. Təd-
ris  vəsaitində  göstərilir  ki,  “Hərbi  kabinet  aşağıdakı  texniki  vasitə-
lərlə təmin olunmalıdır: cihazlar komplekti ilə bərabər qrafoproyek-
tor,  qrafoproyektorda  çertyojlar  çəkilməsi  üçün  alətlər  və  80m
2
-ə 
qədər xüsusi ehtiyat  plyonkalar;  diaproyektor, 16 mm-lik universal 
kinoproyektor, 16 mm-lik (“Ukrayna” və ya “Şkolnik”) kinoproyek-
torları,  səsdaşıyıcı  hərəkət  sürəti  4,45-18,00mm/s  olan  (5  km-lik 
ehtiyat  maqnitofon  lenti  ilə  birlikdə)  istənilən  müasir  markalı 
maqnitofonlar” (74, s.10). 
Daha sonra qeyd olunur ki, “şagirdlərin diafilmlərlə, proyeksi-
ya,  səsyazıcı  və  digər  aparatlarla  müstəqil  işləmələri  üçün  onlarda 
xüsusi  bacarıq  olmalıdır”  (74,  s.11).  Lakin  əsərdə  bu  bacarıqların 
harada qazanılacağından söz açılmır. Tədricən, sonrakı mərhələlər-
də muəllif məsələyə  nisbətən  yaxınlaşır. Hərbi kabinetin  tərtibatın-
dan danışarkən göstərir:  “Hazır brusoklardan stentlərin və digər lə-
vazimatların  hazırlanmasını  yalnız  yuxarı  sinif  şagirdlərinə  deyil, 
VI-VIII  sinif  şagirdlərinə  də  tapşırmaq  olar.  Məktəb  emalatxana-
sında  məşğələlər  zamanı  bu  ləvazimatların  hazırlanması  onların 
əməyinin əsas obyekti ola bilər” (74, s.14). 

---