Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
51 
POMZ-2M  markalı  tank  və  piyada  əleyhinə  minaların  taktiki  və 
texniki  xüsusiyyətləri  göstərilir.  Məsələn,  PMN  markalı  piyada 
əleyhinə  minanın  ümumi  çəkisi  0,55  kq,  zaryadının  çəkisi  0,2  kq, 
diametri  110  mm,  hündürlüyü  50  mm,  gücü  8-25  kqQ-dır.  Burada 
metr, millimetr, kiloqram, tam və natural ədəd, onluq kəsr şəklində 
göstərilən  kəsr  ədəd  və  s.-dən  istifadə  olunur.  Şübhəsiz  ki,  həmin 
fizika  və  riyazi  anlayışların  konkret  mahiyyəti  şagirdlərə  aydın 
olduqda bu texniki göstəricilərdən istifadə etməyin mənası var. Ona 
görə  də  əvvəlcə  bu  sahədə  məktəblilərin  həm  bilik  səviyyəsi,  həm 
də  həmin  biliklərlə  yeni  hərbi  faktların  əlaqələndirilməsi  formaları 
müəyyənləşdirilməli,  izah  zamanı  ondan  düzgün  istifadə  olunma-
lıdır. Sonra bu faktlarla əlaqədar müxtəlif hesablamalar, çalışmalar 
və  məsələlər  tərtib  etmək  mümkündür.  Onların  həllini  isə  bu  möv-
zunun  tədrisindən  bilavasitə  sonra,  yaxud  kursun  möhkəmləndiril-
məsinə aid məşğələlərdə həll etdirmək olar. 
“Bölmə  mövqeyinin  mühəndis  təminatı“  mövzusunda  tək-
adamlıq, bütün bölmə və PDM (ZTP)-lər üçün xəndəklərin, həmçi-
nin səngərin ölçüləri çertyojla göstərilir. Proqrama əsasən, şagirdlər 
bu ölçüləri bilməli və həmin ölçülərə uyğun xəndək qazmağı bacar-
malıdır.  Burada  həm  çömələrək,  həm  də  ayaq  üstə  dayanaraq  atəş 
açmaq üçün xəndəklərin ölçüləri verilir. Məsələn, səngərin dərinliyi 
1,5m, eni 0,6m, uzunluğu isə 3m-dən az olmamalıdır. Xəndəklərin 
də  ölçüləri  həmin  çertyojda  göstərilir.  Həmin  göstəricilər  ayrı-ayrı 
mövzuların  izahından  sonra  aşağıdakı  tip  çalışmaların  tərtibinə  və 
istifadəsinə imkan verir: 
Çalışma:  
1)  Bölmə  müdafiəyə  keçərkən  dərinliyi  1,5m,  eni  0,6m  olan 
səngər qazdı. Səngərdən çıxarılan ümumi torpağın həcmi 3,6 m
3
 idi. 
Səngərin uzunluğu nə qədər olmuşdur? 
2) Nə üçün ayaq üstə dayanaraq atəş açmaq üçün qazılan xən-
dəyin dərinliyi 110sm olur? 
Həmin mövzunun tədrisi zamanı tanka və piyadaya qarşı mi-
nalanmış  sahələrin  quruluşu,  minaların  cərgə  və  sütunlarla  yerləş-
dirilməsi,  onların  arasındakı  məsafələr, həmçinin  minalanmış  sahə-

---

 
52 
nin dərinlikləri metrlərlə ifadə olunmuş intervallarla göstərilir. Mə-
sələn, tank əleyhinə minaların 4 cərgə düzülməsi, cərgələr arasında 
məsafənin  10-40m  və  hər cərgədə  minalar  arasındakı məsafənin  4-
5,5m,  sahənin  dərinliyinin  isə  20-120m  olduğu  aydınlaşdırılır. 
Piyada  əleyhinə  minaların  yerləşdirilməsi  qaydaları  da  bu  cür  izah 
olunur. Dərslikdə  verilən belə  bir məzmun döyüş  sahələrinin  quru-
luşuna aid müxtəlif tip riyazi çalışmaların həllinə imkan verir. 
Analoji imkanlar “Taktiki hazırlıq” bölməsi üzrə digər məşğə-
lələrin də məzmununda var . 
Gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  məşğələlərində  ümum-
təhsil fənləri üzrə  uyğun biliklərdən istifadəyə  geniş  imkanlar açan 
mövzulardan biri də “Atəş hazırlığıdır”. Həmin mövzunun tədrisinə 
əvvəlki  proqramda  oğlanlar  üçün  32  saat,  qızlar  üçün  isə  19  saat 
vaxt  nəzərdə  tutulmuşdur.  Bu  bölmə  indiki  proqramda  (və  uyğun 
dərslikdə)  “Silahlar  və  atıcılıq  hazırlığı”  adlandırılmış  və  saatların 
miqdarı  azaldılaraq  həm  oğlanlar,  həm  də  qızlar  üçün  cəmi  6  saat 
verilmişdir. Ərazisində müharibə gedən bir ölkədə odlu əl silahları-
na  və  güllə  atıcılığına  ayrılan  saatların  miqdarı  artırılmaq  əvəzinə, 
əksinə  hədsiz  azaldılmışdır.  Bu  da  orduya  gənclərimizin  savadsız 
gəlmələrinə,  atəşkəs  dövründə  belə  şəhidlər  verməyimizə  səbəb 
olur. Məşğələdə şagirdlərə patronun quruluşu, güllənin gilizdən ay-
rılma  prinsipi  (atəş  zamanı  barıtın  alışması,  yanma  kamerasında 
yüksək təzyiqin alınması, bu təzyiq  altında  güllənin gilizdən ayrıl-
ması və s.), onun hərəkət sürəti və təcili, güllənin başlanğıc sürəti və 
enerjisi,  silahlardan  istifadə  qaydası,  silahların  quruluşu  (silahların 
hissələri  formaca  müxtəlif  həndəsi  fiqurlardır)  və  s.  aydınlaşdırılır. 
Adlarından  görünür  ki,  bu  anlayışlar  məktəblilərin  fizikadan  və 
riyaziyyatdan  öyrəndikləri  bu  və  ya  digər  biliklər  ilə  üzvi  şəkildə 
bağlıdır. Həmin anlayışları şagirdlər ibtidai hərbi hazırlıq kursunda 
“Atəş  hazırlığı”  mövzusunun  tədrisinə  qədər  ya  riyaziyyat,  ya  da 
fizika  kursundan  sistemli  şəkildə  öyrənirdilər.  ”Havada  güllənin 
uçuşu “isə dərslikdə trayektoriyaların köməyilə izah olunur. Bu za-
man  güllənin  uçuş  nöqtəsi,  güllə  lülədən  çıxan  zaman  onun  üfüqi 
istiqaməti,  trayektoriyası,  sərbəst  düşməsi,  onun  təcili,  havanın 

---

 
53 
müqavimət qüvvəsinin gülləyə əks təsiri, bilavasitə fizika dərsliklə-
rində də (7-ci sinif) məhz güllənin uçuşu timsalında aydınlaşdırılır. 
Fizika dərsliyində olduğu kimi, ibtidai hərbi hazırlıq dərsliyində də 
güllənin hərəkətinin  izahı  şagirdlərin nöqtə, düz  xətt, bucaq, buca-
ğın ölçülməsi və qiyməti, başlanğıc sürətin konkret ədədi qiymətlə 
ifadəsi,  əyriyə  onun  üzərində  olan  nöqtədən  çəkilən  toxunan  düz 
xətt,  trayektoriyaya  düşmə  nöqtəsində  çəkilən  toxunan  düz  xətlə 
silahın  üfüqü  arasındakı  bucağın,  yəni  düşmə  buçağının  hesablan-
ması,  əyrinin  təpə  nöqtəsi  və  s.  kimi  riyazi  anlayışlara  müraciət 
olunur. Bu isə imkan verirdi ki, “Atəş hazırlığı” mövzusunun tədrisi 
prosesində göstərilən fizika və riyazi anlayışlardan və bu anlayışlar-
la  bağlı  çalışmalardan  daha  səmərəli  istifadə  edilsin,  məsələn, 
”Güllənin hərəkət trayektoriyasının  tənliyini  analitik üsulla (y=f(x) 
şəklində) yazın. Tənliyin alınmasının riyazi qaydasını izah edin”. 
7,62mm-k Kalaşnikov avtomatı və əl pulemyotu barədə məlu-
matlar  verilərkən  də  şagirdlərin  fizika  və  riyazi  biliklərdən  istifadə 
imkanları  genişlənir.  Bu  imkanlar  ilk  növbədə  əvvəlki  dərsliklərin 
“7,62mm-lik avtomatlar” və “7,62mm-lik  əl pulemyotları” mövzu-
larının  və  mövcud  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  dərsliyindəki 
“Silahlar  və  atıcılıq  hazırlığı”  bölməsinin  məzmunundan  da  daha 
aydın görünür. Dərslikdə göstərildiyi kimi “atıcılıq hazırlığı – şəxsi 
heyətə  döyüşdə  mülki  silahdan  müxtəlif  hədəfləri  vurmaq  üçün 
istifadə etmək üsullarının öyrədilməsinə deyilir”  (60, s.123). Müəl-
lim və şagirdlərin hazırda istifadəsində olan dərsliyin atıcılıq hazır-
lığı bölməsi aşağıdakı məsələləri əhatə edir: silahların quruluşunun 
(maddi  hissəsinin)  öyrədilməsi;  atışın  əsaslarının,  üsul  və  qaydala-
rının öyrədilməsi; əl qumbaraları atmağın üsul və qaydalarının öyrə-
dilməsi;  hədəfləri  tapmaq  və  onlara  qədər  məsafələri  təyin  etmək 
üsullarının öyrədilməsi; habelə, əməli surətdə atışın keçirilməsi. 
Bu  məsələlərin  izahına  dərslikdə  verilmiş  mətnlərin  məzmu-
nunda onluq kəsrlər və rəqəmlər, onların yazılışı və oxunuşu, uzun-
luq, uzunluq ölçü vahidləri, məsafənin onluq kəsrlərlə yazılışı və s. 
kimi  hesabi  və  cəbri  anlayışlarla  bağlı  hərbi  məzmunlu  çalışma-
lardan istifadə imkanları vardır. 7,62mm-lik Kalaşnikov avtomat və 

---