Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
42 
Orta ümumtəhsil məktəbləri üçün ibtidai hərbi hazırlıq proqra-
mı ilk dəfə 1973-cü, sonra 1975-ci ildə (52) nəşr olunmuşdur. Proq-
ramda əsaslı dəyişiklik aparılmış və təkmilləşdirilmiş variantı 1981-ci 
ildə (53) çap edilmiş və hərbi rəhbərlərin istifadəsinə verilmişdir. Şa-
girdlərə ümumtəhsil fənn biliklərilə əlaqəli öyrədilməsi mümkün olan 
hərbi  anlayışlar  proqramın  “Giriş  məşğələsi”,  “Taktiki  hazırlıq”, 
“Atəş hazırlığı”, “Yeriş hazırlığı”, “Hərbi topoqrafiya”, “Mülki mü-
dafiə”, “Tibbi sanitar hazırlıq” bölmələrində əks olunmuşdur. 
Həmin  bölmələrin  tədrisində  həm  oğlanlar,  həm  də  qızlar 
üçün  140  saat  həcmində  vaxt  ayrılmışdır.  Proqramda  hər  bir  böl-
mənin  və  bölmələrdə  verilən  mövzuların  başlıca  məqsədi  göstəril-
miş, həmin mövzulara aid konkret metodik göstərişlər verilmişdir. 
İbtidai hərbi hazırlıq kursunun növbəti dərsliyi (58) proqramın 
tələbləri  nəzərə  alınmaqla  1980-ci  il  nəşri  (Начальная  военная 
подготовка.  3-е  издание  исправленное  и  дополненное  под  об. 
ред.  Генерал-лейтенанта  А.М.Попова,  М.,  Воениздат,  1980.) 
əsasında hazırlanmışdır. Təhlilə cəlb  etdiyimiz son dərslik  2007-ci 
ildə  nəşr  olunmuş  10-cu  və  11-ci  siniflər  üçün  olan  dərsliklərdir. 
Həm  hərbi  məşğələlərdə  yeni  mövzuların  izahı  zamanı  şagirdlərin 
fizika, riyazi, coğrafi və s. biliklərindən istifadə, həm də fizika, riya-
zi, coğrafi və s. məzmunlu hərbi alışmaların tərtibi və həlli imkanla-
rı baxımından proqram və dərsliyin təhlili bir yerdə, əlaqəli şəkildə 
aparılmışdır. Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı (İbtidai hərbi hazır-
lıq)  məşğələlərinin  səmərəli  keçirilməsi  və  şagirdlərin  ordu  sırala-
rında  hərbi  xidmətə  daha  keyfiyyətlə  hazırlanması  üçün  fənlərarası 
əlaqənin xüsusi əhəmiyyətə malik olması tədris proqramlarında xüsu-
si  qeyd  olunmuşdur.  Belə  ki,  1975-ci  il  proqramının  izahat  vərəqə-
sində göstərilir: “İbtidai hərbi hazırlıq məşğələlərinin planlaşdırılması 
mövcud  proqramın  tələblərinə  tam  uyğun  şəkildə  aparılmalı,  onun 
tam  və  keyfiyyətlə  yerinə  yetirilməsi,  hərbi  işin  əsaslarının  digər 
tədris fənlərilə” sıx əlaqədə öyrədilməsi təmin edilməlidir” (52, s.4). 
Bu  tələb  1981-ci  il  proqramında  da  öz  əksini  tapmışdır.  Proqramın 
izahat  vərəqində  oxuyuruq:  “İbtidai  hərbi  hazırlığın  planlaşdırılması 
onun  tam  və  keyfiyyətlə  yerinə  yetirilməsini,  proqramın  bütün 

---

 
43 
bölmələrini  kompleks  öyrətməyi,  həmçinin  uyğun  mövzuların  digər 
tədris  fənləri  ilə  sıx  əlaqədə  öyrətməyi  təmin  etməlidir.”  (53,  s.5) 
Daha sonra qeyd olunur: “Hər bir məşğələnin keçirilməsi üçün dərsin 
planı tərtib olunur. Dərsin planında onun mövzusu, təlim və tərbiyəvi 
məqsədi,  təlim  sualları,  təlim  vaxtının  bölgüsü,  öyrədilən  məsələnin 
digər tədris fənlərilə əlaqəsi əks olunur (əlavə 4)” (53, s.5). 
Həmin tələb ibtidai hərbi hazırlıq üzrə həm 1991-ci il, həm də 
mövcud  tədris  proqramında  da  eyni  ilə  irəli  sürülür  (54,  s.9). 
Deməli,  gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  (ibtidai  hərbi  hazırlıq) 
üzrə bütün tədris proqramlarında fənlərarası əlaqə məsələsi konkret 
şəkildə qoyulmuş və hərbi rəhbərlərin diqqəti bu məsələyə yönəldil-
mişdir.  Lakin  1975-ci  il  proqramında  yalnız  fənlərarası  əlaqənin 
həyata keçirilməsinin vacibliyindən söz açılır. 1981-ci il proqramın-
da  isə  bu  həm  tələb  kimi  qoyulur  (53,  s.5),  həm  də  fənlərarası 
əlaqəni mövzular üzrə həyata keçirmək üçün bəzi tövsiyələr verilir. 
Bu, “İbtidai hərbi hazırlığın ümumtəhsil fənlərilə fənlərarası əlaqəsi 
üzrə bəzi tövsiyələr” (53, s.80) adlandırılmış və proqrama ”əlavə 4” 
kimi  daxil  edilmişdir.  Tövsiyə  iki  sütundan  ibarət  olan  cədvəl  for-
masında  verilir.  Birinci  sütunda  sıra  ilə  ibtidai  hərbi  hazırlıq  üzrə 
proqram  mövzuları  göstərilir,  ikinci  sütun  isə  “fənlərarası  əlaqə“ 
sütunu  adlandırılır.  Burada  hərbi  anlayışların  tədrisi  zamanı  əlaqə-
ləndirilməsi məsləhət görülən fənn və həmin fəndən ayrı-ayrı sinif-
lər üzrə bəzi mövzular göstərilir. 
Cədvəl  “Sovet  dövləti  və  hüququnun  əsasları”,  ”Tarix”,  “Fi-
zika”, ”Cəbr”, ”Həndəsə”, “Astronomiya”, “Kimya”, ”Bədən tərbi-
yəsi”, “Ədəbiyyat” və s. fənlərdən öyrənilən bilik və bacarıqlara is-
tinad edilməsi əsasında tərtib olunmuşdur. Bu cədvələ əsasən hərbi 
rəhbər asan müəyyən edə bilirdi ki, ibtidai hərbi hazırlıq üzrə uyğun 
mövzuları  tədris  edərkən  onları  konkret  şəkildə  hansı  fənlərlə  və 
bilavasitə, hansı mövzularla əlaqələndirmək mümkündür: 

---

 
44 
 
Proqram mövzuları 
Fənlərarası əlaqə 
1 
2 
GiriĢ məĢğələsi 
Gənclərin ibtidai hərbi 
hazırlığının məqsədi, 
vəzifələri və məzmunu 
8-ci  sinif  Sovet  dövlətinin  əsasları  və  hüququ 
kursu ilə (Sosialist Vətəninin müdafiəsi – Sovet 
dövlətinin  başlıca  funksiyası,  ümumxalq  işidir. 
SSRİ Silahlı Qüvvələrinin yaranması və ümum-
hərbi mükəlləfiyyətin müəyyənləşdirilməsi. So-
sialist  Vətəninin  müdafiəsi  –  SSRİ-nin  hər  bir 
vətəndaşının müqəddəs borcudur). 
Sovet Silahlı Qüvvələri Vətənin keĢiyində 
Mövzu 1. Sosialist 
vətəninin müdafiəsi – 
dövlətin başlıca vəzi-
fəsidir, bütün xalqın 
işidir. 
9-cu sinif SSRİ tarixi kursu ilə (V.İ.Lenin Sovet 
vətənpərvərliyi və sosialist Vətəninin müdafiəsi 
haqqında. Sovet dövlətinin müdafiəsinin təşkili. 
Qızıl Ordunun yaranması). 8-ci sinif Sovet döv-
lətinin  əsası  və  hüququ  kursu  ilə  (Sosialist 
Vətəninin müdafiəsi). 
1 
2 
Mövzu  2.  Sov.  İKP-
nın  rəhbərliyi  –  sovet 
hərbi  quruculuğu  bü-
növrəsinin əsasıdır 
8-ci  sinif  Sovet  dövlətinin  əsası  və  hüququ 
kursu  ilə  (Sov.İKP-sovet  cəmiyyətinin  rəhbər 
və  idarəedici  gücüdür,  onun  siyasi  sisteminin, 
dövlətçiliyinin və ictimai təşkilinin nüvəsidir). 
Mövzu 3. Sovet Silahlı 
Qüvvələri Müasir mər-
hələdə 
9-cu sinif iqtisadi coğrafiya kursu ilə (elmi-tex-
niki  inqilab  dövründə  ümumdünya  təsərrüfatı. 
Elmi-texniki inqilabın təsərrüfatın sahə struktu-
ru və inkişafına təsiri). 
Mövzu  4.  Hərbi  and. 
Hərbi  hissənin  Döyüş 
bayrağı 
9-cu  sinif  SSRİ  tarixi  kursu  ilə  (Qızıl  Ordunun 
təşkilinə başlanması); Ədəbiyyat kursu ilə: 7-ci 
sinif 
(A.P.Mejirov. 
Kommunistlər, 
irəli! 
A.T.Tverdovskiy.  Böyük  Terkin);  8-ci  sinif 
(M.Y.Lermontov.  Borodino);  9-10-cu  sinif 
(Y.V.Bondarev. Qaynar qar). 

---