Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
33 
rıcı  olmalı,  müvafiq  hərbi  biliklərin  daha  şüurlu  mənimsənilməsinə 
imkan verməlidir. Digər tərəfdən, problemli şərh zamanı hərbi rəhbər 
idrak  fəaliyyəti  prosesinin  bütün  mərhələlərindən  özü  keçir  və 
şagirdlərin fikrini də həmin yolla aparır. Tədqiqat göstərdi ki, fizika, 
riyaziyyat  və  s.  fənlərdən  öyrənilən  biliklərdən  istifadə  edərək  hərbi 
mövzuların  problemli  şərhi  zamanı  hərbi  rəhbər  məktəbliləri  idrak 
fəaliyyətinin aşağıdakı mərhələlərindən keçirməli olur: 
a)
 
problemli situasiyanın yaradılması, yəni hərbi biliklərin mə-
nimsənilməsi  zamanı  şagirdlərin  fizika,  riyaziyyat,  coğrafiya,  əmək 
təlimi və s. fənlərdən öyrəndikləri anlayışlarla qarşılaşdırılması; 
b)
 
problemli  situasiyanın  təhlili,  qarşıya  çıxan  çətinliyin 
mahiyyətinin  araşdırılması  və  başa  düşülməsi,  problemin  sualla 
ifadə edilməsi (problemin qoyuluşu); 
c)
 
problemin  həlli  üçün  fərziyyələrin  irəli  sürülməsi  və 
əsaslandırılması,  yəni  şagird  hansı  fizika  və  riyazi  biliklərdən  və 
necə  istifadə  ediləcəyini  söyləyir,  sonra  nə  üçün  belə  fikirləşdiyini 
bir neçə cümlə ilə aydınlaşdırır; 
d)
 
fərziyyənin  yoxlanması.  Bu  mərhələdə  məktəblilər  uyğun 
ümumtəhsil fənni üzrə biliklərə əsaslanır, hərbi anlayışın mahiyyəti-
ni açır, fərziyyənin doğruluğunu sübut-isbat edir. Nəticədə problem 
həll olunur. 
Gənclərin  çağırışaqədərki  hazırlığı  dərslərində  mövzuların 
əlaqəli  tədrisi  zamanı  şagirdlərin  idrak  fəaliyyətini  müstəqil  də 
buraxmaq  olar.  Bu  şərtlə  ki,  onlar  bu  mərhələlərin  bir  neçəsindən 
müstəqil  keçməyi  bacarsınlar.  Çətinlik  yaranan  mərhələlərdə  isə 
qismən kömək göstərmək lazımdır. Axtarıcı müsahibənin tətbiqi za-
manı hərbi rəhbər ümumtəhsil fənni üzrə biliklərdən istifadə məqsə-
dilə problemi qoyduqdan sonra şagirdləri onun həllinə də cəlb edir. 
Fərziyyə  və  gümanların  irəli  sürülməsi,  onların  yoxlanılması  mək-
təblilərin fəal iştirakı ilə aparılır. Burada hərbi rəhbər tez-tez öz şər-
hini saxlayır, sinfə suallar verir, ən başlıcası isə, şagirdlərin fizikaya 
(yaxud, riyaziyyata) aid bilik və bacarıqlarını tətbiq etmələrinə im-
kan  yaradır.  Bu  mərhələdə  hərbi  biliyin  mənimsədilməsi  hərbi 

---

 
34 
rəhbərin  şərhi  ilə  şagirdlərin  müstəqil  işlərinin  növbələşməsi  şə-
raitində həyata keçirilir. 
Bəzən məktəblilər hərbi rəhbər fizika və yaxud riyaziyyat kur-
su  üzrə  biliklərdən  istifadə  məqsədi  ilə  qoyduğu  sualı  (problemi) 
dərk  etdikdən  sonra  müstəqil  axtarışa  qoşulur,  fərziyyələr  irəli  sü-
rür, onları  yoxlamaq üçün  yeni  suallar  fikirləşir və nəticələr  çıxar-
mağa doğru gedirlər. Belə təlim metoduna isə didaktikada tədqiqat 
metodu  adı  verilmişdir.  Bu  metodla  yeni  hərbi  bilik  tamamilə  şa-
girdlərin müstəqil fəaliyyətləri nəticəsində mənimsədilir. 
Beləliklə, gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı dərslərində mək-
təblilərin ümumtəhsil fənləri üzrə biliklərindən istifadəni təmin edən 
bu üç metod: Problemli Ģərh, axtarıcı müsahibə və tədqiqat me-
todu birlikdə gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı məşğələlərində mü-
vəffəqiyyətlə həyata keçirilə bilir. 
Problemli  təlim  metodu  hərbi  biliklərin  möhkəm  mənimsənil-
məsinə müsbət təsir göstərməklə yanaşı, şagirdlərdə idrak fəallığı tər-
biyə edir və onlarda yeni hərbi biliyin qazanılmasına həvəs oyadır. 
Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı kursunda problemli təlimin 
tətbiqi  konkret  hərbi və  riyazi  (habelə fizika və  s.) faktların aşkara 
çıxarılmasına,  məktəblilərin  həyatı  təcrübəsindən  geniş  istifadə 
olunmasına xidmət edə bilər, məşğələlərin təşkilinə böyük təsir gös-
tərər, şagirdlərdə müstəqillik və yaradıcılığı inkişaf etdirər. 
Problemli  təlimin səmərəli  təşkilinin  əsas  şərtlərindən  biri  fi-
zika, riyaziyyat və s. fənlərdən qazanılmış bilik və bacarıqlardan is-
tifadə  üzərində  məktəbliləri  “kollektiv”  və  “fərdi”  işlətməyi  bacar-
maqdan və bu işləri məharətlə əlaqələndirməkdən çox asılıdır. 
Beləliklə, təlim prosesində problemli situasiyanın yaradılması, 
şagirdlərin  axtarış  tələb  edən  suallarla  qarşılaşdırılması,  müqayisə 
priyomundan istifadə olunması fənlərarası əlaqənin səmərəli şəkildə 
həyata keçirilməsinə münasib şərait yaradır. 
Gənclərin çağırışaqədərki hazırlığı materiallarının tədrisi pro-
sesində  digər  ümumtəhsil  fənləri  üzrə  biliklərdən  istifadə  zamanı 
müqayisə  priyomunun  nəzərə  alınması  da  vacib  pedaqoji  şərtdir. 
Müqayisə  hərbi  biliklərin  şagirdlər  tərəfindən  şüurlu  mənimsənil-

---

 
35 
məsinə kömək göstərən ən vacib priyomlardan biri hesab edilə bilər. 
Didaktikada  bu  priyomun  elmi-nəzəri  əsası  prof  N.M.Kazımov 
tərəfindən geniş tədqiq olunmuşdur (46, 49, 50). Müqayisəyə peda-
qoji  ədəbiyyatda  tərif  vermək  təşəbbüsləri  olmuşdur  (N.M.Kazı-
mov,  U.U.Qolant,  N.N.Zubov,  M.İ.Kruklyan,  L.A.Şvarts,  A.M.Or-
lova,  N.S.Rojdestvenski  və  b).  Lakin  verilən  təriflərin  və  şərh 
olunan  məfhumların  heç  biri  prof.  Nurəddin  Kazımov  tərəfindən 
haqlı  olaraq  məqbul  sayılmamışdır.  Keçmiş  SSRİ-nin  görkəmli 
pedaqoqlarından olan U.U.Qolantın tərifində (“Müqayisə tərzi cisim 
və  hadisələri  oxşar  və  fərqli  cəhətlərinə  görə  ayrı-ayrı  əlamət  və 
ünsürlər üzrə tutuşdurmağa, izah etməyə deyilir”) müqayisənin apa-
rıldığı  obyekt  göstərilmədiyindən  onun  idrak  tərzi,  yaxud  təlimdə 
istifadə olunan müqayisə olduğunu fərqləndirmək olmur. Müqayisə-
yə  daha  elmi,  daha  dəqiq  tərif  prof.  N.Kazımov  tərəfindən  verilir 
(50). Müəllif müqayisənin elmi-nəzəri əsaslarını da müəyyənləşdir-
mişdir: “xarici aləmin qanunauyğunluqları haqqında müvafiq bilik-
lər, bu və ya digər elm sahəsinə aid olan konkret biliklər, müqayisə-
nin  tətbiqi  zamanı  özünü  göstərən  didaktik  qanunauyğunluqlar 
haqqındakı biliklər, müqayisəni mümkün edən fizioloji, psixoloji və 
məntiqi hadisələrinə dair biliklər müqayisə priyomunun elmi-nəzəri 
əsaslarını təşkil edir.” (46, s.31). Bunu ibtidai hərbi hazırlıq məşğə-
lələrində tətbiq olunan müqayisə priyomunun elmi-nəzəri əsası kimi 
də  qəbul  etmək  mümkündür.  N.M.Kazımovun  “Tərbiyənin  elmi-
pedaqoji əsasları” adlı kitabında isə müqayisə məqsədi ilə müxtəlif 
hərbi  faktlara  müraciət  edilir:  ”Yalnız  ABŞ  və  NATO  hərbi  məq-
sədlər üçün gündə bir milyard dollar xərcləyir; ümumiyyətlə kapita-
list ölkələrinin bir illik hərbi xərci isə 400 milyard dollar olur. Bir 
ədəd “Leopard-2” tipli tankın puluna 3 otaqlı mənzil tikmək, “Tray-
dent” sualtı qayığının dəyərinə bir il ərzində 16 milyon uşağa təhsil 
vermək,  “MX”  sistemli  raketin  xərcinə  300  min  ibtidai  məktəb  bi-
nası tikmək olar” (48, s.51). 
Müəllif  burada  hərbi  statistik  məlumatları  müqayisəli  şəkildə 
elə verir ki, bu müqayisə qarşıya qoyulan məqsədə, yəni şəxsiyyətin 
formalaşmasında mühitin rolunu elmi əsaslarla göstərməkdə ən əlve-

---