Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ GƏNCƏ DÖVLƏt unġversġtetġ

 
227 
2-ci  çalıĢmanın  həlli:  Məlumdur  ki,  lülə  boyunca  irəli  get-
dikcə qazın təzyiqi sürətlə aşağı düşür və lülə kanalından çıxan za-
man  təzyiq  300-900  kqQ/sm
2
  olur.  Qazın  maksimum  təzyiqi  isə 
2800  kqQ/sm
2
-dır.  Onda  təzyiqin  neçə  faiz  qaldığını  belə  hesabla-
maq mümkündür (riyaziyyatdan ədədə görə faizin tapılması qayda-
sına əsasən). 
Qazın təzyiqi maksimum aşağı düşdükdə yerdə qalan təzyiq x 
faiz olsun. Onda, 
;
300
100
2800
x





 
100
2800
300
x

 
10,7;
2800
100
300
x



 x = 10,7% 
Qazın  təzyiqi  minimum  aşağı  düşdükdə  yerdə  qalan  qazın 
təzyiqi y% olsun. Onda, 
;
y
900
100
2800





 
100
y
2800
900

 
32,1
y
      
32,1;
2800
100
900
y




% 
100 – x = 100 – 10,7 = 89,3%; 
100 – y = 100 – 32,1 = 67,9% 
Deməli,  qazın  təzyiqi  öz  maksimum  qiymətindən  89,3-67,9 
faiz aşağı düşür. 
3-cü çalıĢmanın həlli: Silahın geritəpməsi fizikada sürətin və 
enerjinin qiyməti ilə xarakterizə olunur. Yəni güllənin çəkisi silahın 
çəkisindən  neçə  dəfə  kiçikdirsə,  silahın  geritəpmə  sürəti  də  onun 
başlanğıc sürətindən bir o qədər dəfə kiçikdir. Əgər güllənin çəkisi-
ni p, silahın çəkisini P, güllənin başlanğıc sürətini isə V
0
 ilə göstər-
sək, onda silahın geritəpmə sürətini 
P
p
V
V
0

 
düsturu  ilə  ifadə  etmək  olar.  Bu  o  deməkdir  ki,  Kalaşnikov  avto-
matının  geritəpmə  sürətinin  qiyməti,  avtomatın  çəkisi  ilə  tərs, 
güllənin çəkisi ilə düz mütənasibdir. 

---

 
228 
Güllənin  uçuş  trayektoriyasının  izahına  həsr  olunmuş  məş-
ğələdə  isə  Bakı  şəhəri  159  saylı  məktəbin  hərbi  rəhbəri  əvvəlcə 
plakat üzərində güllənin uçuş nöqtəsini, atım xəttini, güllənin ağırlıq 
və  havanın  müqavimət  qüvvələrinin  istiqamətlərini  aydınlaşdırır. 
Göstərilir ki, güllə öz hərəkətinə düz xətt boyunca başlayır. Bu düz 
xətt  lülə  kanalının  istiqaməti  boyunca  uzanır  və  atım  xətti  adlanır. 
Hələ 8-ci sinif fizika kursundan (78, s.40) bilirsiniz ki, havada uçan 
hər  hansı  cismə  iki  qüvvə  təsir  edir.  Bu  qüvvələrdən  biri  havanın 
müqavimət  qüvvəsi  olub  cismin  uçuş  istiqamətinin  əksinə  yönəlir. 
İkinci qüvvə isə yerin cazibə qüvvəsidir. Bu qüvvə altında müxtəlif 
cisimlər  kütlələrindən  asılı  olaraq  müxtəlif  sürətlərlə  şaquli  istiqa-
mətdə yerə düşür. Bu müxtəliflik də onların ağırlıq qüvvəsini səciy-
yələndirir.  Yadda  saxlamaq  lazımdır  ki,  güllə  uçuşa  başlayarkən 
qeyd etdiyimiz hər iki qüvvə eyni mahiyyətlə ona da təsir göstərir. 
Ona  görə  də  güllə  bu  qüvvələrin  təsiri  altında  atım  xətti  boyunca 
hərəkət istiqamətini dəyişir, tədricən yerə doğru enir və uçuşun sonu 
yerdə  qurtarır.  Deməli,  güllənin  ağırlıq  mərkəzinin  uçuş  zamanı 
cızdığı  əyri  xəttə  güllənin  trayektoriyası  deyilir.  Trayektoriyanın 
vəziyyəti  atım  bucağının  qiymətindən  asılıdır.  Bucaq  anlayışını 
riyaziyyatdan bilirsiniz. Atım bucağı isə atım düz xəttinin üfüqi isti-
qamətlə  əmələ  gətirdiyi  bucaqdır.  Atım  bucağının  qiyməti  artdıqca 
trayektoriyanın hündürlüyü (trayektoriyanın təpəsindən silahın üfü-
qünə qədər olan məsafə) də artır, lakin güllənin uçuş uzaqlığı azalır. 
Güllənin  ən  uzağa  uçma  məsafəsinə  uyğun  olan  atın  bucağı  ən 
böyük  atım  bucağı  adlanır  və  Kalaşnikov  avtomatları  (həmçinin 
pulemyotları) üçün təxminən 35
0
-yə bərabərdir. 
Hərbi rəhbər öz şərhini saxlayaraq sinfə belə bir sualla müra-
ciət edir: Siz 8-ci sinif fizika kursundan öyrənmisiniz. Əgər havanın 
müqaviməti  nəzərə  alınmasa,  ən  böyük  atım  bucağı  neçə  dərəcə 
olar? (45
0
 - deyə şagirdlərdən biri cavab verir). 
Sonra  hərbi  rəhbər  şərhinə  davam  edərək,  müxtəlif  (zirehde-
şən-yandırıcı  və  polad  ucluqlu)  güllələrin  maneələri  deşmə  dərin-
liyini  və  faizini  aydınlaşdırır.  Məsələn,  7  mm  qalınlıqlı  zirehə  300 
m məsafədən 90
0
-li bucaq altında atılmış zirehdeşən-yandırıcı güllə 

---

 
229 
onu əlli faiz deşə bilir. Və  yaxud, 100 m məsafədən atılmış hər iki 
növ güllə kərpic divarı 12-15 sm dələ bilir və s. 
Digər  bir  neçə  maneələrin  də  deşilmə  faizini  və  dərinliyini 
qeyd  edən  hərbi  rəhbər  güllənin  öldürücü  keyfiyyətini  izah  edir. 
Məlumat  verir  ki,  insanı  sıradan  çıxarmaq  üçün  güllənin  kinetik 
enerjisi 8 kqQ/m-dən (78,5 c) az olmamalıdır. Güllə praktik olaraq 
bütün uçuş müddətində öz öldürücü keyfiyyətini saxlayır. 
Bununla  da,  hərbi  rəhbər  şərhini  yekunlaşdırır  və  aşağıdakı 
çalışmanın  həllinə  keçir:  “Güllənin  trayektoriyası  ilə  atım  bucağı, 
uçuş uzaqlığı ilə trayektoriyanın təpəsi hansı riyazi asılılıqdadırlar? 
Bu asılılıqlar funksional asılılıqdırmı?” 
Çalışmanın  həlli  aşağıdakı  mühakimələrlə  aparılır:  “Güllənin 
uçuş trayektoriyası atım bucağından asılı olaraq dəyişir. Atım buca-
ğı müxtəlif qiymətlər aldıqda müxtəlif trayektoriyalar alınır. Hər bir 
bucağa  isə  yalnız  bir  trayektoriya  uyğundur.  Demək,  trayektoriya 
atım bucağının funksiyasıdır. Güllənin uçuş uzaqlığı trayektoriyanın 
hündürlüyü ilə tərs mütənasib asılılıqdadır. Belə ki, trayektoriyanın 
hündürlüyü  artdıqca,  uçuş  uzaqlığı  azalır,  hündürlük  azaldıqda  isə 
uçuş  uzaqlığı  artır.  Əgər  uçuş  uzaqlığını  l  ilə,  trayektoriyanın 
hündürlüyünü  h  ilə  işarə  etsək,  onda  riyaziyyata  əsasən,
h
A
l

 
(A-sabit kəmiyyətdir) yazmaq mümkündür.” 
Sonra  hərbi  rəhbər  ev  tapşırığı  kimi  aşağıdakı  çalışmaları 
verərək məşğələni yekunlaşdırır: 
1.  Üfüqlə  L  =  60
0
  bucaq  təşkil  etmək  şərti  ilə  topdan  V
0 
= 
600km/saat  sürətlə  mərmi  atılmışdır.  Mərmi  atıldığı  yerdən  nə 
qədər  uzağa  düşəcəkdir?  O,  hansı  hündürlüyə  qalxacaqdır?  (Hava-
nın müqavimətini nəzərə almamalı). 
2.  Güllənin  hərəkət  trayektoriyasının  tənliyini  analitik  üsulla 
(y = g(x) şəklində) yazın. Tənliyin alınmasının riyazi qaydasını izah 
edin. 
3. Təyyarədən h = 500 m hündürlükdən atılmış bombanın hə-
rəkət  trayektoriyasını  çəkin.  (Bombanın  başlanğıc  sürəti  1200  km/ 
saatdır). Miqyası müstəqil seçin. 

---