Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
21 Faruq Sümer ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖yə yazdığı müqəddimədə ―Əhsənüt- təvarix‖in IX cildinin ən mühüm mənbəyinin ―Mətləüs-sədeyn...‖ olduğunu göstərmişdir [56, VIII]. 3. ―Rövzətüs-səfa‖. Bu kitab Həsən bəy Rumlunun istifadə etdiyi mənbələrdən biridir. Bizim müəllif əsasən, Xorasan şahları və onların varisləri haqqında ümumi məlumat verərkən həmin kitaba müraciət edir [64, 226a]. Lakin göstərmək lazımdır ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətləri haqqında ötəri məlumat verilən ―Rövzətüs-səfa‖dan fərqli olaraq, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin bütün bir cildi bu dövlətlərin tarixinə və onların qonşu ölkələrlə münasibətlərinə həsr edilmişdir. XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərinin tarixini yazarkən, Həsən bəy Rumlunun ən çox istifadə etdiyi mənbələr, əsasən, ―Mətləüs-sədeyn...‖ və ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ olmuşdur. Bu əsərlərə nisbətən ―Rövzətüs-səfa‖ dövr tarixi baxımından ikinci dərəcəli mənbə olduğundan (bu kitabda teymuri Xorasan dövlətini tarixi müfəssəl şərh edilmişdir) ―Əhsənüt-təvarix‖lə onun təsvirləri arasında yaxınlıq azdır. Buna görə də, Mirxond və Həsən bəy Rumlunun əsərlərinin müqayisəsi barəsində az danışmağı lazım bildik. 4. ―Tarix-i Dövlətşahi‖. Həsən bəy Rumlunun belə adlandırdığı əsər Dövlətşah Səmərqəndinin ―Təzkirətüş-şüəra‖ kitabıdır. ―Əhsənüt-təvarix‖də çoxlu şer parçaları verilmiş, habelə onlarca şairin tərcümeyi-halı işıqlandırılmışdır. Bu işdə Dövlətşah Səmərqəndinin məlum əsərinin Həsən bəy Rumluya köməyi dəymişdir. Azərbaycanlı şair Şah Qasim Ənvar [64, 224b, 225b; 73, 346 - 352] və Cahanşah Həqiqinin tərcümeyi-halından bəzi məlumatlar [64, 168a, 169a, 175a; 73, 457 - 461], onların şerlərindən parçalar məhz ―Təzkirətüş-şüəra‖ kitabından götürülüb ―Əhsənüt-təvarix‖ə daxil edilmişdir. 5. ―Tarix-i Həsən padşah‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in yazılmasında tarixi bir mənbə kimi böyük əhəmiyyəti olan əsərlərdən biri də Əbubəkr Tehraninin Həsən bəy Rumlu tərəfindən ―Tarix-i Həsən padşah‖ adlandırılan [64, 213b] ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ əsəridir. 1962 – 1964-cü illərdə Türkiyədə nəşr edilən iki hissədən ibarət bu kitabın tərtibçilərindən biri olan F.Sümer yazır: ―Həsən bəy Rumlu ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖-dəki məlumatı bəzən eyni ilə, bəzən qısaltmaq, cümlə və ibarələri dəyişdirmək, ədəbi mahiyyətdə olan mənsur və mənzum yerləri tam atmaqla əsərinə artırmışdır‖ [56, XXII]. Doğrudan da, bu fikrin sübutu üçün aşağıdakı müqayisə kifayətdir: ―Əhsənüt-təvarix‖ : [64, 188b] ―Cəllad onun qanını tökməyə hazırlaşdı. (O,) göstərilən qılıncı qəbul etmədi və Arıq Məhəmməd Tuşmalın qılıncını tələb edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖. ―Kitabi Diyarbəkriyyə‖ : [56, 279 - 280] ―Cəllad onun qanını tökməyə hazırlaşdı. (O,) göstərilən qılıncı qəbul etmədi və Arıq Məhəmməd Tuşmalın qılıncını tələb edib dedi: ―Məni bu qılıncla öldürün‖. Göründüyü kimi, bu misalların hər ikisi eynidir, lakin hər iki müəllifin cümlələrindəki maraqlı cəhət ―arıq‖ sözünün yazılışıdır. Bu söz Əbubəkr Tehrani 22 tərəfindən (―əruq‖), Həsən bəy Rumlu tərəfindən isə (―arıq‖) şəklində yazılmışdır ki, bu da azərbaycanlı müəllifin başqa əsərlərindən götürdüyü sözləri təshih etməsinə bir misaldır. Cahanşahın 862 (1457/58)-ci ildə Xorasana hərbi yürüşü [64, 192a, 193a; 56, 347 - 353], onun oğlu Həsənəlinin yenə həmin ildə həbsxanadan çıxaraq Təbriz taxtını ələ keçirməyi [64, 188a – 189a; 56, 358 - 359], Cahanşahın qətlindən sonra hakimiyyətə çıxmaq uğrunda şahzadə və əmirlərin mübarizəsi [64, 169a – 165b; 56, 434 - 439] və əsasən, Uzun Həsənlə əlaqədar məlumatların izahında ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖nin Həsən bəy Rumluya müstəsna köməyi dəymişdir. 6. ―Həbibüs-siyər‖. ―Əhsənüt-təvarix‖in X cildindəki hadisələrin bir hissəsinin (xüsusilə I Şah İsmayılın siyasi fəaliyyətinin) təsvirində ―Həbibüs-siyər‖ kitabının da dövrün tarixi mənbəyi kimi əhəmiyyəti olmuşdur. Hakimiyyət uğrunda son Ağqoyunlu şahlarının mübarizəsi [65, 13- 14, 16 – 17, 19 – 22; 84, 440 - 446], Səfəvi dövlətini təşkilində I Şah İsmayılın rolu, onun Şirvan, Şəki və qonşu dövlətlərlə münasibətləri və s. başqa məsələlər ―Həbibüs-siyər‖ə əsasən qələmə alınmışdır. Lakin bizi müəllif Xandəmirə nisbətən əhəmiyyəti o qədər çox olmayan hadisələrin təsvirini yığcam göstərməyə çalışmışdır. Bu fikrin sübutu üçün aşağıdakı misal münasibdir: ―Əhsənüt-təvarix‖: [65, 109] ―O həzrətin şərafətli babasını torpaqdan çıxarıb, tabuta qoydular və əcdadının məqbərəsində dəfn etdilər. Çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, onun cəsədi çürüməmişdi‖. ―Həbibüs-siyər‖: [84, 502 - 503] ―O həzrətin pak bədənini 22 il keçdikdən sonra qəbirdən çıxardılar və tabuta qoyaraq, əcdadının işıqlı məqbərəsinə apardılar. İndi, çoxlu vaxt keçməsinə baxmayaraq, onun cəsədi çürüməmiş və rəngi solmamışdı‖. Bu və ya digər hadisəni ―Həbibüs-siyər‖dən götürən Həsən bəy Rumlu həmin əsərə tənqidi münasibət də bəsləmişdir ki, bu haqda bir qədər əvvəl danışıldı 8 . 7. ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖. Şah İsmayılın həyatını qələmə alarkən, Həsən bəy Rumlu anonim müəllifin ―Tarix-i Şah İsmayıl Səfəvi‖ əsərindən də əsas məxəz kimi istifadə etmişdir [62] 9 . Bizim müəllif 906 (1501)-cı ildə Bakı qalasının qızılbaşlar tərəfindən alınmasını bu əsərdən əxz etmiş, hadisəni bir qədər ixtisarla öz salnaməsinə daxil etmişdir. Bundan başqa, qızılbaşların Şirvana 1506 və 1509-cu illərdəki yürüşləri də bu kitabdan götürülmüşdür. Dövrün digər mənbələrində təsadüf olunmayan maraqlı bir fakt da nəzəri cəlb edir ki, bu, XV əsrin sonu—XVI əsrin əvvəllərində Ağqoyunlu dövlətinin dağılmağa başlaması nəticəsində Azərbaycan və İranda 12 feodal hakimin özlərini 8 Bax: Əsərin I fəsli, səh. 17 - 18 9 Bu mənbənin fotosurətini istifadəmizə verdiyi üçün tarix elmləri doktoru O. Ə. Əfəndiyevə minnətdarıq. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|