Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
17 Beləliklə, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərinin sovet tarixçiləri tərəfindən belə səylə öyrənilməsi onun tarix elminə gətirdiyi məlumatların son dərəcə gərəkli olduğunu sübut edir. Həsən bəy Rumlunun salnaməsi bir çox Şərq ölkələri alimlərinin də diqqətini cəlb etmişdir. Türk tədqiqatçısı Bəgir Sidqi Kütükoğlu Türkiyə-İran siyasi münasibətlərini araşdırarkən, bir sıra hadisələrin izahında ―Əhsənüt- təvarix‖dən müqayisəli sürətdə istifadə etmişdir. Onu maraqlandıran məsələlərdən biri I Şah Təhmasibin sirli ölümü və bunun səbəbləri olmuşdur ki, bu barədə o yazır: ―Müəllif (İskəndər bəy Münşi – Ş.F) şahın gecə xəstələnib ertəsi günü vəfat etdiyini qeyd edirlərsə də, vaxtının səfər ayının hansı gününə təsadüf etdiyini göstərməkdə tərəddüd edir... Ancaq Həsən bəy Rumlu aşkar olaraq 15 səfər tarixini göstərir ki, təqvimə əsasən də vaxtı 15 səfərə (15 mayis, 1576) təsadüf edir‖ [101, 14]. Başqa türk alimi Faruq Sümer 876 (1471/72) – 877 (1472/73)-ci illərdə baş verən ağqoyunlu-osmanlı müharibəsinin təsvirini ―Əhsənüt-təvarix‖dən götürərək, Anqarada nəşr etdirdiyi ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ əsərini sonuna əlavə etmişdir [56]. Məlum olduğu kimi, ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ bu əsərin yeganə natamam əlyazma nüsxəsi əsasında nəşr edilmişdir. F. Sümer Həsən bəy Rumlunun məlumatını Əbubəkr Tehraninin əsərinə artırmaqla bir tərəfdən ―Əhsənüt- təvarix‖in ilk mənbə olmayan IX cildinin əhəmiyyətini nümayiş etdirmiş, digər tərəfdən ―Kitab-i Diyarbəkriyyə‖ni müəyyən qədər tamamlamışdır. İran tədqiqatçısı Nizaməddin Mücir Şeybani Səfəvi dövlətinin təşkil edilməsinə həsr etdiyi kitabda I Şah İsmayılın tacqoyma mərasimi vaxtındakı İranın 12 hökmdar tərəfindən idarə olunduğundan və onların hər birinin hökmü altındakı ölkələrdən danışarkən, ―Əhsənüt-təvarix‖dən etibarlı bir mənbə kimi məlumat götürmüşdür [94, 51, 98]. Rəhimzade-ye Səfəvi ―Şah İsmayıl Səfəvinin həyatı‖ əsərində Qiyasəddin Xandəmir, Qazi Əhməd Qəffari və Həsən bəy Rumlunun məlum əsərlərinə müraciət etmiş və əksər hadisənin təsvirində ―Əhsənüt-təvarix‖in müəllifinə haqq qazandırmışdır [72, 119, 183 - 184]. Əbdülhüseyn Nəvayi tərtib etdiyi ―Şah İsmayıl Səfəvi‖ kitabının II cildində Səfəvi dövlətinin banisi haqqında dəqiq məlumat verən əsərlərdən birinin məhz ―Əhsənüt-təvarix‖ olduğunu göstərir [79, 41]. Onlarca sənəd və tarixi məktubu özündə cəmləşdirən bu kitabın tərtibçisi bir sıra məktubların mətninin və bəzi hadisələrin Həsən bəy Rumludan götürüldüyünü qeyd edir [79, 20]. Ə. Nəvayi yazır: ―Bu kitabın (yəni özünün tərtib etdiyi məcmuənin – Ş.F) I cildində ağqoyunlu sultanlarının məktubları və həmin məktublara yazılan cavablar dərc edilmişdir. II Sultan Bayazid və Əlvənd ibn Yusif bəy ibn Uzun Həsən ilə maraqlanırlar... Həsən Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ kitabına müraciət edə bilərlər‖ [79, 20]. 18 Əfqan tarixçisi Əbülhəy Həbibi ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəri haqqında yazır: ―Çarlz Norman Seddonun 1931-ci ildə nəşr etdirdiyi ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəri səfəvilər dövrünün ilk hadisələrini öyrənmək cəhətincə faydalıdır‖ [71, 3]. Kabul universitetinin humanitar elmlər fakültəsinin orqanı olan ―Ədəb‖ jurnalında ―Həsən bəy Rumlu kimi böyük bir tarixçi‖ tərəfindən Kahi adlı bir şairin mərsiyəsinin ―Əhsənüt-təvarix‖də verildiyi göstərildikdən sonra həmin salnamənin 985 (1577/78)-ci ildə yazıldığı qeyd olunur [91, 34]. Doğrudur, Həsən bəy Rumlunun əsəri 985-ci il hadisələrini də təsvir edir, lakin bu heç də o demək deyildir ki, müəllif əsərini yalnız həmin ildə qələmə almışdır. ―Əhsənüt-təvarix‖i mütaliə edərkən aydın olur ki, müəllif onun son iki cildi üzərində 980 (1572/72)-cı [64, 140b, 187a; 65, 301, 356] və 985 (1577/78)-cı illərdə [65, 465, 503] işləmişdir. ―Əhsənüt-təvarix‖in IX və X cildlərinin yazılma tarixini bildirən bu iki rəqəmdən başqa əsərdə özgə bir tarix göstərilməmişdir. Salnamənin IX cildinin bütünlüklə, həmçinin X cildin yarıdan çoxunun yalnız 980 (1572/73)-cı ildə yazıldığını nəzərə alsaq, bu nəticəyə gəlmək mümkündür ki, həmin il Həsən bəy Rumlunun yaradıcılığında ən məhsuldar il olmuşdur. Müəllifin öz sözlərinə əsasən qətiyyətlə demək olar ki, ―Ədəb‖ jurnalında ―Əhsənüt-təvarix‖in yazılma tarixini bildirən 985 (1577/78)-ci il əsərin hər iki cildinə yox, yalnız X cildin son 149 səhifəsinə (yəni 958 (1551/52)- (1577/78)-ci illər hadisələrinin təsvirinə) aid olmalıdır. ―Əhsənüt-təvarix‖in Ç.N. Seddon nəşrinin 356-cı səhifəsində axırıncı dəfə olaraq 980 (1572/73)-cı il tarixi yazılır. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, I Şah Təhmasibin vəziri olan Xacə Əmir bəy Keçəçi hələ çox illər əvvəl həbs edilmiş, əvvəlcə Qəhqəhə, sonra isə Ələmut qalasına salınmışdır. Bizim müəllifin məlumatına görə, ―Hicri tarixlə 980-cı il olan bu vaxta kimi uzun illər həbsxanada qalan o sabiq vəzir sağdır‖ [65, 356]. Bu faktdan aydın olur ki, salnamənin X cildinin 958 (1577/78)-ci ildən sonra Həsən bəy Rumlu bir daha bizə məlum olmayan səbəblər üzündən əsərinin yazılışını davam etdirə bilməmişdir. Qeyd etməliyik ki, bu fəsildə ―Əhsənüt-təvarix‖dən istifadə edən tədqiqatçıların hamısının adı çəkilmədi, lakin yuxarıda yazılanlara əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olur ki, Həsən bəy Rumlunun ―Əhsənüt-təvarix‖ salnaməsi indiyədək tarixşünaslıqda müəyyən qədər tədqiq olunmuş və şübhəsiz, hələ bundan sonra da ona müraciət edənləri dəyərli bir mənbə kimi maraqlandıracaqdır. Müxtəlif ölkələrin onlarca tarixçisinin ictimai-iqtisadi və siyasi hadisələrə dair bir sıra məlumatları məhz ―Əhsənüt-təvarix‖ əsərindən əxz etmələri faktı bu əsərin əhəmiyyətinin əyani şəkildə nəzərə çatdıran bir cəhətdir. Salnaməyə isnad etmiş tədqiqatçıların əsərlərini mütaliə edərkən, əsasən, belə bir cəhət nəzəri cəlb edir: burjua tədqiqatçıları bir qayda olaraq, Həsən bəy Rumlunun əsərindəki siyasi hadisələrə diqqət yetirdikləri halda, sovet tarixçilərini XV – XVI əsrlərin bir sıra ictimai-iqtisadi məsələləri də maraqlandırmış və onlar məhz ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəri əsasında fikir söyləməyə çalışmışlar. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|