Azərbaycan ssr elmlər akademiyasi tariX İnstitutu şAHİn fəRZƏLİyev
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
11 həmin cilddə öz təsvirini tapan hadisələr müəllifin öz dövrünün və nisbətən ona yaxın olan dövrün hadisələridir. Əsərin əvvəlki cildlərinin bizim dövrə kimi çatmamasının səbəbi bizim fikrimizcə, həmin cildlərdə qələmə alınmış hadisələrin ―Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn‖ [80], ―Kitab-i Diyar-bəkriyyə‖ [56], ―Rövzətüs-səfa‖ [95], ―Həbibüs-siyər‖ [84] və başqa əsərlərdən əxz edilməsindədir. Ç.N. Seddon hələ 1927-ci ildə ―Əhsənüt-təvarix‖in əvvəlki cildlərinin həqiqətən də yazılmış olduğunu göstərmişdir [120, 311]. Ə. Nəvayi də ―Mən inanmıram ki, Həsən Rumlu əvvəlki cildləri yazmamış olsun, çünki onun özü kitabının əvvəlki cildləri barədə məlumat vermişdir‖ [66, 27] fikrini söyləyib, əvvəlki cildlərin də bir vaxtlar mövcud olduğunu ehtimal etmişdir. Həsən bəy Rumlu özündən əvvəlki dövr hadisələrini əks etdirən tarixi əsərlərdən kor-koranə istifadə etməmiş, yeri gəldikcə, onların bəzisinə düzəlişlər vermiş, hadisələrin yazılışı zamanı dəqiqliyə riayət olunmasını arzulamışdır. Məs., ―Həbibüs-siyər‖ əsərinə tənqidi yanaşan Həsən bəy Rumlu 913 (1507/08)-cü ildə I Şah İsmayılın ona düşmən olan Əlaüddövlə Zülqədər üzərinə etdiyi yürüş vaxtı onların arasında üç gün döyüş getdiyini yazan Xandəmirin məlumatını [84, 489 – 490] təkzib etmiş, döyüşün Əlaüddövlə ilə yox, onun oğlu Sarı Qaplanla (Qasımla) baş verdiyini bildirmişdir [65, 94]. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, İskəndər Münşi də bu məsələdən bəhs etmiş, Xandəmir və Həsən bəy Rumlunun bu xüsusda verdikləri məlumatları araşdırmış və döyüşün Əlaüddövlə Zülqədərlə deyil, onun oğlu ilə I Şah İsmayıl arasında baş verdiyini bildirmiş, Həsən bəy Rumlunun fikrini qəbul etmişdir [59, 32]. ―Həbibüs-siyər‖i ―faydalı kitab‖ adlandıran bizim müəllif [65, 161] eyni zamanda ondakı bəzi səhvlərə də laqeyd qala bilmir. O, Xandəmirin başqa bir səhvini də tutaraq, osmanlı sultanı Səlim ilə Misir padşahı Sultan Qansu arasında 921 (1514/15)-ci ildə olmuş döyüşün nəticəsini belə şərh edir: ―Sultan Qansu vəziyyəti belə görüb, döyüşdən əl çəkərək, qaçmağa doğru üz tutdu. Rumiyyə (osmanlılar – Ş.F) onları izləyib, böyük bir dəstəni məhv etdi. Döyüş meydanında Sultan Qansunun meyidini tapdılar... Qəribədir, faydalı ―Həbibüs-siyər‖ kitabının müəllifi yazmışdır ki, Sultan Qansu təbii ölümlə öldü və Sultan Səlim o diyarı döyüşsüz aldı. Ancaq bu sətirlərin müəllifi Həsən Rumlu, həmin döyüşdə olan on nəfərdən çox igidlə görüşərək, onlardan döyüşün şərhini xəbər almışdır. (Hadisə) biz yazdığımız kimidir‖ [65, 161 - 162]. Böyük bir kitab yazan tarixçinin bəzi hallarda səhvə yol verməsi mümkündür. Bizim müəllifi narahat edən əsla bu deyildir. Onun narahatlığına səbəb Xandəmirin özünün yaşadığı və bilavasitə şahidi olduğu dövr hadisələrində müəyyən diqqətsizliyə yol verməsidir. Həsən bəy Rumlu yuxarıda göstərilən hər iki misalda məhz o dövrdə yaşadığı halda bəzi hadisələri səhv izah etdiyi üçün Xandəmiri tənqid etmişdir [65, 161]. Beləliklə, bir daha aydın olur ki, Həsən bəy 12 Rumlu əsərini yazarkən dəqiq olmağa çalışmış, eyni zamanda başqa tarixçilərin əsərlərinə də tələbkarlıqla yanaşmışdır. ―Əhsənüt-təvarix‖də müəllifin başqa bir düzəlişinə də rast gəlirik. Həsən bəy Rumlu bəzi tarixçilərin ağqoyunlu padşahı Uzun Həsənin (hakimiyyət illəri: 1453 – 1478) qardaşı oğlu Murad bəyin adını səhvən Yusif bəy yazdıqlarını göstərmişdir [64, 166a]. Salnaməni mütaliə etdikcə əsərini yazarkən Həsən bəy Rumlunun həm tarixi kitablara müraciət etdiyini, həm də bir sıra hadisələrin şahidləri ilə görüşüb söhbət etdiyini aydınlaşdırmış oluruq. Müəllif əsərdə tez-tez belə qeydlər edir: ―Bu sətirlərin müəllifi bəzi adamlardan eşitdi ki, ... [64, 140b]. ―Bu sətirlərin müəllifi həmin sülalədən 6 nəfər tapdı‖ [64, 128a], ―Tarix kitablarında o tayfadan 4 nəfər tapdıq‖ [65, 156], ―Doğru danışan adamlar deyirlər ki...‖ [65, 284 - 285], ―Bəziləri bu əhvalatı belə danışıblar ki...‖ [65, 28] və s. Bunlar bir daha sübut edir ki, ―Əhsənüt-təvarix‖ əsəri Həsən bəy Rumlunun gərgin əməyi və ciddi axtarışları sayəsində yaranmışdır. Salnamənin faydalı cəhətlərindən biri də onun məşhur dövlət xadimləri, tarixçilər, şairlər, alimlər və başqa görkəmli şəxslər haqqında məlumat verməsindədir. Əsərdə Azərbaycan şairlərindən İmadəddin Nəsimi [66, 210 - 211], Cahanşah Həqiqi [64, 168b], Ziya Ordubadi [65, 14] və başqa görkəmli simalar barədə fikir söylənilmiş, onların yaradıcılıqlarından bəzi nümunələr gətirilmişdir. Bunlara baxmayaraq, ―Əhsənüt-təvarix‖ müəllifinin I Şah İsmayılın şair olması haqqında fikir deməməsi təəccüb doğurmaya bilməz. Zənnimizcə, I Şah İsmayıl kimi məşhur bir hökmdar və sərkərdənin şairliyini göstərmək və onun döyüş məharəti əvəzinə şeryazma qabiliyyətini tərifləmək Həsən bəy Rumlunun məqsədinə uyğun olmamış və o, bu barədə susmuşdur. Bundan əlavə, ola bilsin ki, şan-şöhrətli bir şahın həmin dövrdə adi şairlər kimi şer yazması şahlıq şəninə yaraşmayan bir əməl sayılmış və ―Əhsənüt-təvarix‖ müəllifi tərəfindən qiymətləndirilməmişdir. XV əsr Azərbaycan hökmdarı və şairi Cahanşah Həqiqi haqqında salnamədə geniş məlumat vardır 5 . Qaraqoyunlu padşahı Cahanşahın siyasi fəaliyyətini öyrəndikcə və şair Həqiqinin şerlərini mütaliə etdikcə, şah Cahanşahla şair Cahanşah arasındakı fərqin nə qədər böyük olduğu nəzərə çarpır. Cahanşah apardığı döyüşlərdə onlarla şəhəri viran qoymuş, ―böyük kiçiyi, qoca cavanı qətl etmişdir‖ [64, 196a]. Onun şəxsiyyəti barədə Həsən bəy Rumlu belə yazır: ―Sitəmkar, başkəsən, zalım, firon xasiyyətli və eyş-işrətə mail bir padşah idi‖ [64, 196a]. Cahanşah haqqında Dövlətşah Səmərqəndinin də belə bir qeydi vardır: ―Etibarsız və pis xasiyyətli bir adam idi. Sərdarları hər bir bəhanə ilə həbs edirdi və 5 Cahanşah Həqiqinin Azərbaycan dilində yazdığı qəzəl və rübailər bir neçə il bundan əvvəl çapdan çıxmışdır [23]. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|