Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur

49 
 
filosoflarının  (Aristotel,  Platon,  Sokrat  və  b.)  iştirak  etdiyi  fəlsəfi  məclislərdən 
söhbət açdığı zaman, əslində, dünya, həyat və kainat haqqında öz görüşlərini şərh 
etmişdir. Əgər əvvəlki əsərlərdə Nizami Gəncəvi zalıamın pis yoldan dönüb rəhmli 
hökmdar  olacağına  inanırdısa,  bu  əsərində  o,  ölkəni  ya  adil  hökmdarın,  ya  da 
qədim  yunan  demokratiyasına  bənzər  qurumun  (xalq  yığıncağı  və  onun  seçdiyi 
şəxslər)  idarə  etməsinin  tərəfdaşı  kimi  çıxış  edir.  Nizaminin  utopik  cəmiyyətində 
xüsusi  mülkiyyət,  qeyri-bərabərlik,  zülm,  ictimai  mübarizə,  cinayət,  ehtiyac  və 
dərd  yoxdur.  Buna  nail  olmaq  üçün  cəmiyyətdə  birlik,  bərabərlik,  səmimilik, 
doğruçuluq, qarşılıqlı ehtiram və yardım hökm sürməlidir. Şairin utopiyası sonralar 
bir çox Şərq humanistlərinin ictimai-siyasi görüşlərinə təsir göstərmişdir. 
Nizami Gəncəvi dövrünün bütün əsas elmlərinə, o cümlədən astronomiya, 
tibb,  hərb  sənəti,  fəlsəfə,  tarix,  coğrafıya  və  başqa  elmlərə  aid  maraqlı  fikirlər 
söyləmişdr.  İlk  dəfə  o  bildirmişdir  ki,  Ay  qaradır  və  öz  işığına  malik  deyil. 
Nizaminin  pedaqogika  haqqında  söylədiyi  mühakimələri  ibrətamizdir.  Onun 
pedaqoji fikirlərində  mənəvi-əxlaqi tərbiyə  məsələləri  mühüm  yer tutur. O,  əməyi 
insanın  mənəvi  saflığının  əsas  amili  kimi  yüksək  qiymətləndirir,  təlimə  inad  və 
müstəqillik  tələb  edən  əmək  kimi  baxırdı.  Nizami  tərbiyədə  nümunənin 
əhəmiyyətini, bu sahədə müəllimin böyük rolunu xüsusilə qeyd etmişdir. 
Dövrünün  görkəmli  mütəfəkkiri  olan  Nizami  Gəncəvi  dünyanın  Allah 
tərəfindən yaradılmasına inanır, bununla belə, maddi dünyanın dərk edilməsi üçün 
elmin inkişaf etdirilməsini vacib sayırdı. 
Nizami Gəncəvi  ümumbəşəri  şair olmaqla  yanaşı, böyük  vətənpərvər idi. 
O,  bütün  əsərlərində  təsvir  etdiyi  hadisələri  Azərbaycanla  əlaqələndirməyə, 
vətəninin  qüdrətli  günlərini  tərənnüm  etməyə  çalışmışdır.  Onun  yaradıcılığında 
vətənə  məhəbbət  doğma  xalq  yolunda  qəhrəmanlıq  ideyası  ilə  birləşir.  Şair  vətən 
tarixində olan qəhrəmanları hətta ideal saydığı qəhrəmanlara qarşı qoymuş, onların 
daha  üstün  olduğunu  göstərməyə  çalışmışdır.  Nizami  yaradıcılığında  Azərbaycan 
şifahi xalq ədəbiyyatından  -  dastan, əfsanə, nağıl və atalar sözlərindən bol-bol və 
məharətlə  bəhrələnmişdir.  Onun  poemalarında  olan  süjetlər  isə,  öz  növbəsində, 
Azərbaycan folkloruna əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. 
Nizami  Gəncəvinin  yaradıcılığı  hələ  sağlığında  Azərbaycan,  eləcə  də 
bütün  Yaxın  Şərq  ədəbiyyatı  və  elmi  fikri  üçün  nümunə  olmuş,  məhəbbətlə 
izlənilmişdir.  Şairin  mövzularında  əsər  yazmaq,  onun  "Xəmsə"sinə  cavab  vermək 
əsrlər  boyu  Şərq  poeziyasında  ənənəvi  şairlik  imtahanı  sayılmışdır.  XIII  əsrdən 
başlayaraq onun poemalarına 40-dan çox nəzirə yazılmışdr. Əmir Xosrov Dəhləvi, 
Ə.Cami,  Ə.Nəvai  kimi  böyük  sənətkarlar  Nizamini  ustad  adlandırmışlar.  Şairin 
yaradıcılığı Qərbi Avropa  ədəbiyyatına  da  təsir göstərmişdir. Görkəmli tədqiqatçı 
Y.E.Bertels  sübut  etmişdir  ki,  Nizaminin  poemaları  ilə  Avropanın  cəngavərlik 
romanları  arasında  müəyyən  bənzərlik  mövcuddur.  C.Bokkaççonun  "Ameto", 

---

50 
 
K.Qostinin "Turandot", A.R.Lesajın "Çin şahzadə xanımı", Volterin "Zadiq, yaxud 
tale"  və  başqa  əsərlər  Nizaminin  poemalarının  süjetləri  əsasında  qurulmuşdur. 
Nizaminin  yaradıcılığı  Şərq  incəsənətinin,  xüsusilə  miniatür  sənətinin  inkişafında 
mühüm rol oynamışdır. 
Nizami  Gəncəvinin  əsərləri  bu  gün  də  maraqla  oxunur,  insanları 
düşündürməkdə davam edir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

51 
 
Azərbaycan  mədəniyyətinin  neçə-neçə 
nümunəsi 
dünya 
mədəniyyəti 
xəzinəsində  
özünəməxsus 
yer 
 
tutur. 
Azərbaycan  
memarlığının  çoxəsrlik    inkişaf    yolu  orta    əsr  
memarlarımızın  yaratdıqları  abidələrdə  əsk 
olunmuşdur.    Orta    əsr    memarlığımızın    inşa 
etdikləri  abidələr  sırasında  xalq  arasında    memar 
Əcəmi  kimi  tanınan  Əcəmi  ibn  Əbubəkrin  
abidələrinin  xüsusi  yeri  var.  Əcəmi  Əbu  Bəkr  
“Azərbaycan  Ressesansı”  kimi  tanınan  mədəni 
oyanış dövrünün  nümayəndələrindən birdir.  
Əcəmi  Əbubəkr  oğlu  Naxçıvani  Azərbaycan 
tarixinə  orta  əsr  Azərbaycan  memarlığının 
görkəmli  nümayəndəsi,  Naxçıvan  memarlıq 
məktəbinin  banisi,  orta  əsr  dünya  memarlığının 
şedevr  əsərlərində  hesab    edilən  Mömünə  xatın 
türbəsinin memarı kimi daxil olmuşdur.
 
 
 
Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani 
(XII əsrin 20-ci illəri - XII əsrin sonu) 
Naxçıvan şəhərini dövlətinin  paytaxtı elan etmiş Şəmsəddin Eldəniz  onu 
dünyanın ən gözəl şəhərlərindən birinə çevirməyi qarşısına məqsəd qoyur. Tikinti 
işlərinə  böyük  vəsait  ayıran  Şəmsəddin  burada  möhtəşəm  saraylar,  dəbdəbəli 
imarətlər, valehedici məscidlər tikdirir. Onun bu işini oğlanları Məhəmməd Cahan 
Pəhləvan  və  Qızıl  Arslan  davam  etdirirlər.  Memarlıq  işlərinə  göstərilən  dövlət 
qayğısı  çox  çəkmir  ki,  bəhrəsini  verir.  Azərbaycan  Atabəyləri  dövlətinin 
(Eldənizlər  dövləti)  ən  məşhur  memarı  Əcəmi  Əbubəkr  oğlu  olmuşdur.  Onun 
uşaqlığı və gəncliyi barəsində məlumat, demək olar, yoxdur. İnşa etdirdiyi abidələr 
üzərində  "Əcəmi  Əbubəkr  oğlu  Naxçıvani"  yazılması  göstərir  ki,  o  əslən 
Naxçıvandan  imiş.  Alimlərin  ehtimallarına  görə,  ilkin  təhsilini  başa  vurduqdan 
sonra mühəndis təhsili almışdır, çünki o dövrdə mühəndis təhsili olmayan şəxs, nə 
qədər yaxşı usta olursa-olsun, dövlət və dini binaların inşasına buraxılmırdı. 
Əcəminin  bizim  dövrə  qədər  gəlib  çatmış  ilk  müstəqil  işi  Yusif  ibn 
Küseyir türbəsidir. 1162-ci ildə inşa olunmuş bu türbə, adından da göründüyü kimi, 
Yusif  ibn  Küseyir  adlı  şəxsin  şərəfinə  ucaldılmışdır;  yəni  həmin  şəxs  bu  türbədə 
dəfn  olunmuşdur.  Xalq  arasında  türbəyə  "Atababa  türbəsi"  deyilir.  Türbə  iki 
hissədən  ibarətdir:  yeraltı  və  yerüstü.  Yeraltı  hissə  sərdabə  formasında  düzəldilib 

---