Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur

57 
 
Daim  monqolların  nəzarəti  altında  olan  Həsən  Cəlal  Azərbaycanın  hər 
bölgəsindən  Qarabağa  axışanlara  köməklik  göstərir,  alban  ziyalılarına  isə  xüsusi 
qayğı ilə yanaşır. 
Monqolların  yürüşündən  əvvəl  Gəncədə  yaşamış  alban  tarixçisi  Kirakos 
Qanzakesi (Gəncəli) özünün "Tarix" əsərini yazmışdır. Əvvəllər Gəncədə yaşamış 
məşhur alban alimi Mxitar Qoş Xaçında "Alban xronikası" adlı əsərini tamamlayır. 
Monqollar  hakimiyyətlərinin  ilk  dövrlərində  ölkədə  islam  dininə  mənfi  yanaşır, 
şəriət  qanunlarını  icra  etməyə  imkan  vermirlər.  Qanunsuzluğun  qarşısının 
alınmasına  çalışan  Həsən  Cəlalın  tapşırığı  ilə  Mxitar  Qoş  "Məhkəmə 
qanunnaməsi"  adlı  bir  əsər  yazır  və  ölkədə  ədalət  məhkəməsi  onun  əsasında  icra 
olunur. Mxitar Qoşun tərtib etdiyi alban kilsə başçılarının siyahısından aydın olur 
ki,  bu  kilsə  lap  qədimdə  də,  monqolların  dövründə  də  müstəqil  olmuş,  onun 
başında yalnız albanlar dayanmışlar. Həsən Cəlalın əmri ilə VII əsr alban tarixçisi 
Moisey Kalankatlının əsərinin davamı yazılmışdır. 
Bütün  bu  tədbirləri  rəğbətlə  qarşılayan  Cormaqun  oğluna  Həsən  Cəlalın 
qızını  alır  və  beləliklə,  mövqeləri  möhkəmlənən  Həsən  Cəlal  geniş  tikinti  işləri 
aparmaq  üçün  imkan  əldə  edir.  Onun  dövründə  Qarabağda  inşa  edilən  abidələr 
arasında ən möhtəşəmi Qandzasar monastır kompleksidir. İndiyədək bu kompleks 
Qafqazda  alban-xristian  memarlığının  ən  nadir  incisi  hesab  olunur.  Onun  inşası 
1238-ci ildə başa çatmışdır. O fəaliyyətə başlayanda Həsən Cəlal ətraf torpaqları və 
bağları  monastırın  əmlakı  elan  etmiş,  monastıra  gümüş  qab-qacaq  bağışlamışdır. 
Alban  kilsəsinin  mərkəzinə  çevrildiyindən  bəzən  Alban  katolikosluğu  Qandzasar 
katolikosluğu adlanmağa başlayır. Qandzasarın divarında "Albaniyanın baş kilsəsi" 
və  "Mən,  Həsən  Cəlal  onu  mənim  alban  xalqım  üçün  inşa  etdim"  sözləri 
yazılmışdır. 
Həsən  Cəlalın  uğurlu  fəaliyyəti  bir  çox  monqol  sərkərdələrinin  xoşuna 
gəlmir.  Odur  ki,  Cormaqunun  ölümündən  sonra  onun  vəziyyəti  ağırlaşır.  1246-cı 
ildə  monqol  düşərgəsinə  dəvət  olunan  Həsən  Cəlal  Buğa  adlı  sərkərdə  tərəfindən 
həbs  edilir,  bir  çox  qalaları  talanır.  Xəzinəsi  talanandan  sonra  Həsən  Cəlal 
buraxılır.  1261-ci  ildə  o  növbəti  dəfə  həbs  olunur  və  ağır  işgəncələrdən  sonra 
öldürülür. 
Həsən  Cəlalın  ölümü  ilə  "Alban  renessansı"  adlı  dövr  də  sona  çatır.  O, 
ağır  tarixi  şəraitdə  Azərbaycan  xalqının  tərkib  hissəsi  olan  albanların  mənliyini 
qoruyub-saxlamış,  onların  mədəniyyətini  inkişaf  etdirmiş,  onların  kilsələrinin 
müstəqilliyini təmin etmişdir. 
Hər  zaman  erməniləri  dəstəkləyən  Rusiya  çarizmi  1836-cı  ildə  xüsusi 
fərmanla  müstəqil  alban  kilsəsini  ləğv  edir.  Albanlara  aid  bütün  tikililər  və  nadir 
əlyazmalar  erməni  kilsəsinə  verilir.  Bundan  istifadə  edən  ermənilər  onları  öz 
adlarına  çıxmağa  başlayırlar.  Erməniləri  Azərbaycan  torpaqlarına  köçürən 

---

58 
 
imperiyaya  da  elə  bu  lazım  idi.  Beləliklə,  onlar  albanların  tarixini  silməklə 
Azərbaycan tarixinin çox mühüm bir hissəsini silməyə cəhd edirlər. 
Qarabağa  göz  dikən  ermənilər  hal-hazırda  Həsən  Cəlalı  və  onun 
tikililərini  özününküləşdirirlər.  Onlar  çəkinmədən  görkəmli  tarixi  şəxsiyyətimizə 
"Həsən  Cəlalyan"  deyir,  Qanzasar  monastırı  üzərində  olan  alban  yazıları  və 
ornamentlərini  qoparıb  onu  "erməni  kilsə  kompleksi"  kimi  qələmə  verirlər.  Hətta 
Kirakos  Qanzakesinin  "Tarix"  əsərini  özlərinə  lazım  olan  şəkildə  "Ermənistan 
tarixi" adı ilə çap edirlər. 
Zəbt  etdikləri  Azərbaycan  torpaqlarında  möhkəmlənməyə  çalışan 
ermənilər  bunun  üçün  xalqımızın  mədəni  irsini  və  tarixini  özününküləşdirirlər. 
Bunun qarşısı mütləq alınmalıdır. 

---

59 
 
Orta   əsrlərdə  Azərbaycan  Şərqin  elm və mədəniyyət 
mərkəzlərindən  hesab    olunmuşdur.    Bu  da    təsadüfi    deyildi. 
Alimlərimizin  və    ədiblərimizin  yaratdığı  əsərlər  Azərbaycana  
minlərlər  şagird  və  tələbə  cəlb  edir,    burada    elmi  mərkəzlər 
yaradılır,    bu  elmi  mərkəzlərdə  dövrün  ən  məşhur    alimləri 
işləməyi özləri üçün  şərəf  sayırdılar. Belə elm mərkəzlərindən 
biri  də  1259-cu  ildə  Marağa  şəhərində  inşa    edilmiş  rəsədxana  
idi.    Riyaziyyat    və  astronomiya  tədqiqatları  üzrə  dünyanın   
tanınan  mərkəzinə  çevrilmiş  bu  rəsədxana  görkəmli  alim 
Nəsirəddin  Tusi  tərəfindən    təşkil  olunmuşdu. Monqol  yürüşləri 
zamanı  əsir  düşmüş    və  ölümə  məhkum  edilmiş  onlarla    alim  
ölümün    pəncəsində  qurtaran,    onlara  azadlıq    verən  Tusi 
Marağaya  dövrün  ən  mükəmməl  alətlərini,
 
cihazlarını  gətirtmiş 
və orada  böyük bir  kitabxana  təşkil etmişdir.  
Hələ  sağlığında  “elm ölkəsinin  şahı”   adı ilə tanınan  Nəsirəddin 
Tusi    astronomiya,  həndəsə,  triqonometriya,  fəlsəfə,  etika, 
sosialogiya,  siyasət,
 
iqtisadiyyat  sahələrində  yazdığı  əsərləri  ilə 
geniş  şöhrət qazanmışdır.  Tusinin  nailiyyətləi  Avropada    yalnız  
XVIII əsrin əvvəllərindən də təsdiqini tapmışdır.
 
Nəsirəddin Tusi 
(1201-1274)  
Nəsirəddin  Məhəmməd  ibn  Həsən  Tusi  1201-ci  ildə  Həmədan  şəhərində 
azərbaycanlı  ailəsində  dünyaya  göz  açıb.  İlk  müəllimi  atası  olub.  Sonralar  isə  o, 
Tus  şəhərində  məktəb  və  mədrəsədə  təhsilini  davam  etdirib.  Təhsilini  başa 
vurduqdan  sonra  adına  "Tusi"  təxəllüsü  əlavə  etməsi  təhsil  aldığı  şəhərə  böyük 
məhəbbəti ilə bağlıdır. 
Uşaqlığından kitab oxumağa böyük həvəsi olan Nəsirəddin Məhəmmədin 
şəxsiyyət  kimi  formalaşmasına  görkəmli  alim  İbn  Sina  və  onun  şagirdi,  əslən 
azərbaycanlı Bəhmənyarın əsərləri böyük təsir göstərmişdir. Artıq gənc yaşlarında 
mədrəsə  müəllimləri  Tusinin  riyaziyyat  və  nücum  (astronomiya)  elminə  böyük 
həvəs  göstərdiyinin  şahidi  olmuşlar.  İlk  əsərlərini  fizika  elmi  ilə  bağlayan 
Nəsirəddin  Tusi  təbiətdə  maddənin  saxlanması  və  çevrilməsi  haqqında  ilk  fikir 
söyləmişdir.  Bu  dövrdə  o,  mineralogiya  və  tibb  sahəsində  bir  neçə  elmi  əsər  və 
şeirlər yazmağa başlamışdır. 
XIII əsrin 30-cu illərində İranın Kuxistan vilayətinə gələn Nəsirəddin Tusi 
bu  ərazilərdə  üstün  olan  ismailiyyə  təriqətinin  sifarişi  ilə  "Əxlaqi  Nasiri" 
(ismaililərin  lideri  Nasirin  əxlaqa  aid  kitabı)  əsərini  yazmışdır.  İslam  təriqəti 
sayılan  ismaililər  bu  dövrdə  yalnız  dini  fəaliyyətlə  məşğul  olmurdular,  regionun 
siyasi hadisələrinə də fəal müdaxilə edirdilər. Başqa vilayət və hətta ölkələri də öz 
hakimiyyəti  altında  birləşdirmək  fikirləri  ilə  çıxış  edən  ismaililərin  liderləri  bu 

---