Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur

65 
 
Səfiəddin  Urməvinin  ən  böyük  elmi  işi  1252-ci  ildə  tamamladığı  "Kitab 
əl-ədvar"  adlanan  musiqi  traktatıdır.  Ərəb  dilində  yazılmış  kitab  15  fəsildən 
ibarətdir.  Musiqi  nəzəriyyəsi  problemlərinin  işıqlandırılmasına  həsr  olunmuş  əsər 
Şərqdə  musiqi  aləmində  əsl  inqilaba  səbəb  oldu.  Tədqiqatçı  alim  Henri  Corc 
Farmerin fikrincə, Şərq musiqisinin sistemini məhz Səfiəddin Urməvi və məhz bu 
əsərində  yaradıb.  XIX  əsrin  ortalarınadək  bütün  ərəb,  fars,  türk  dünyasının 
musiqişünas müəllifləri onun davamçıları olaraq Urməvinin yaratdığı sistemi tətbiq 
edirdilər.  Kitab  dəfələrlə  köçürüldüyündən  onun  nüsxələrinə  dünyanın  bütün 
yerlərində rast gəlmək olar. Ən zəngin tərtib edilmiş əlyazmaları London, İstanbul, 
Sankt-Peterburq və Nyu-Yorkun muzey və kitabxanalarında saxlanılır. 
Kitabın birinci  fəsillərində  müəllif Şərq musiqisinin qanunlarından xəbər 
verir, qısa tarixçəsini açıqlayır. Kitabın 9-cu fəslində Səfiəddin Urməvi muğamlar 
barəsində müfəssəl məlumat verir. O, 12 muğamın adını çəkir və onları təsvir edir. 
Bunların  sırasında  "Üşşaq",  "Nəva",  "Əbu  Saliq"  (Busaliq),  "Rast",  "İraqi", 
"İsfahani",  "Zirefkənd",  "Bozorg",  "Zəngulə",  "Rəhvi",  "Hüseyni",  "Hicaz" 
muğamları xüsusi qeyd olunur. Əsərin 11 və 12-ci fəsilləri uda həsr olunub. 
Əsərin 15-ci  fəsli  musiqinin  notlar vasitəsilə  yazılmasına  həsr olunub və 
kitabın  ən  vacib  və  orijinal  fəslidir.  Səfiəddin  Urməvi  Şərq  musiqisinin,  ilk 
növbədə  muğamların  xüsusiyyətlərini  nəzərə  alaraq  hərf-rəqəm  notlar  sistemini 
təklif  etmişdir.  Əbcəd  ərəb  hərfləri  sisteminin  tətbiq  edilməsi  musiqinin  səsinin 
yüksəkliyini və  uzunluğunu göstərir. Bu məqsədlə həmçinin müəyyən işarələrdən 
də istifadə edilir. 
Müasir Qərb musiqi yazılış sistemi 1,5 tondan aşağı olan səsləri yazmağa 
imkan  vermir  və  muğamın  açıq  duyulmayan,  "gizli"  səslərini  ifa  etməyə  imkan 
vermir.  Urməvinin  sistemi  isə  buna  imkan  verirdi  və  məhz  buna  görə  XIX  əsrin 
sonunadək  tətbiq  edilirdi.    Sonralar  Şərq  musiqişünaslarının  Qərb  üslublu  musiqi 
məktəblərində  təhsil  alması  Urməvinin  sisteminin  unudulmasına  gətirib  çıxardı. 
Tədqiqatçıların  fikrincə,  Qərb  not  sistemi  ilə  yazılmış  muğam  Urməvinin  sistemi 
ilə  yazılmış  muğamdan  ayrı  cür  səslənir.  1258-ci  ildə  monqol  sərkərdəsi  Hülakü 
xanın türk-monqol ordusu Bağdadı ağır döyüşdən sonra tutur, əsir düşən xəlifə və 
onun  ailə  üzvləri  edam  olunur.  Şəhər  məhəllə-məhəllə  talan  edilir.  Səfiəddin 
Urməvinin  yaşadığı  məhəllə  monqol  qoşunları  tərəfindən  mühasirəyə  alınanda  o, 
məhəllənin ağsaqqalı kimi monqol dəstəsinin qarşısına çıxır, onların dəstə başçısını 
evinə dəvət edərək sadə əhalinin günahsız olduğunu sübut etməyə çalışır. Monqol 
dəstə  başçısı  müvafiq  əmr  aldığından  dəstəsini  çəkə  bilməyəcəyini  bildirir  və 
Səfiəddin  Urməvini  saraya  aparır.  Hülakü  xana  məsələni  danışan  musiqişünas 
məhəllənin  əhalisinin  qırğından  qurtarmasına  nail  olur.  Xana  onun  mahir 
musiqişünas olması barədə məlumat verirlər və Urməvi yenidən saraya aparılaraq 

---

66 
 
Hülakü  xan  üçün  udda  çalır.  Ziya  adlı  xanəndəni  müşayiət  edir.  Musiqişünas 
Hülakünün sarayına qəbul edilir. 
Hülakü  xanın  vəziri,  məşhur  tarixçi  Əlaəddin  Cuveyninin  qardaşı 
Şəmsəddin  Cuveyni  Səfiəddin  Urməviyə  himayədarlıq  etmişdir.  Musiqişünas 
Şəmsəddinin  iki  oğluna  musiqi  təhsili  vermişdir.  Hər  iki  şagirdi  məşhur 
musiqişünas  olmuşdur:  böyük  qardaş  Şərəfəddinin  "Risalitsa  Şərəfi"  musiqi 
nəzəriyyəsi əsəri sonralar bütün Şərqdə yayılmışdır. 
Lakin  Cüveynilər  Bağdadı  tərk  edəndə  himayəsiz  qalan  musiqişünas 
fəzilət  içində  yaşayır  və  1294-cü  ildə  borclular  üçün  həbsxanaya  atılaraq  orada 
vəfat edir. 
 
 
 
 
 

---

67 
 
Şərq  təbabəti  mərkəzlərindən  biri  olan 
Azərbaycan həmişə həkimləri, loğmanları ilə tanınırdı. 
Orta    əsr    Azərbaycan  həkimləri  arasında  ən  məşhuru  
Mahmud  ibn  İlyas  Şirvanidir.    Təbabət    elminin 
naliyyətlərini  “Təbabət  haqqında    elmi  kitab”  adlı 
əsərində sistemləşdirən müəllif dünyada ilk dəfə olaraq 
tibb 
komplekslərinin 
inkişafını  təklif  etmişdir. 
Hülakülər  (Elxanilər)  dövlətinin  tibb  xidməti  rəisi 
vəzifəsini  icra    etməsi  və  dövlətin  vəziri  Rəşiddədinin 
dəstəyi  ona    bu  təklifini  həyata    keçirməyə  imkan 
vermişdir.  Qərbi və Şərqi Avropada, Afrikada, Cənubi 
və  Cənub  Şərqi  Asiyada    mütəmadi  olaraq    başlayan 
epidemiyalar  yüz    minlərlə  insanın  həyatına  son 
qoyduğu  bir  dövrdə  Hülakülər  (Elxanilər)    dövlətinin 
ərazsinə daxil olan  Yaxın və Orta  Şərqində bir  dəfə 
də  olsun  epidemiya    qeydə  almamışdır.  Bunun  səbəbi 
dövlətdə  tibb  xidmətinin  qurulması  ilə  bağlıdır.  
Rəşidəddin  Mahmud  Şirvanini  “dövrün  Əflatunu 
(Platonu) 
və 
əsrimizin 
Ərəstunu 
(Asitoteli)” 
adlandırırdı. 
Azərbaycan    tarixinə  Mahmud  ibn  İlyas 
məşhur  həkim,  tibb  sisteminin  yaradıcısı  olan  
təşkilatçı, nəzəriyyəçi alim kimi daxil olmuşdur.  
 
 
 
       Mahmun Şirvani 
(XIII əsrin II yarısı - XIV əsrin əvvəlləri) 
Nisbətən  sabit  ərazi  olan  Şirvanda  iri  təhsil  ocaqlarının  mövcud  olması, 
monqol  yürüşlərindən qaçan yüzlərcə  alimin bu  mərkəzlərdə  fəaliyyət göstərməsi 
burada təhsil alanların dərin biliklərə sahib olmasına imkan yaratmışdır. 
1260-cı ildə Mahmud ibn İlyas "Təbabət haqqında elmi kitab" şərti adı ilə 
tanınan  böyük  elmi  əsər  yazmışdır.  Bilmədiyini  öyrənməyi  eyib  saymayan 
Mahmud Şirvani hər səyahətdən çoxlu sayda  kitab və  qeydlərlə  qayıdarmış. Belə 
səyahətlərinin biri haqqında o yazırdı: "Mən çox şeyi gördüm, çox şeyi duydum". 
Çox vaxt vətəni Azərbaycandan və onun tərkib hissəsi olan Şirvandan ayrı düşən 
Mahmud  Şirvani  qeydlərin  birində  təsadüfən  yolda  Kafiəddin  Şirvani  adlı 
həmyerlisi  ilə  görüşünü  xatırlayır,  onunla  "doğma  torpağın  xatirələrini 
vərəqləməyin necə sevindirici olmasını" yazır. Digər bir qeydində isə o yazır: "Bu 
dövrdə Şirazda olsam da, vətənim Şirvanı düşünürəm". 

---