Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur

68 
 
Mahmud  ibn  İlyas  Şirvaninin  əsəri  4  hissədən  ibarətdir:  nəzəri  təbabət, 
təcrübi təbabət, ümumi təbabət, kompleks təbabət. Əsərin girişində o qeyd edir ki, 
digər  tibbi  əsərlərdən  fərqli  olaraq  onun  əsərində  xəstəliklər  təsvir  edilmir,  onun 
məqsədi  tibbi  bilikləri  sistemləşdirmək,  nəzəri  və  təcrübi  xüsusiyyətləri 
öyrənməkdən ibarətdir. "Təbabətin köməyi ilə  biz  insan orqanizminin vəziyyətini 
öyrənir,  diaqnozu  müəyyən  edirik,  həmçinin  bu  elmin  köməyi  ilə  orqanizmin 
xəstəlik nəticəsində itirdiyi maddələri bərpa edir və bu yolla sağlamlığı qaytarırıq". 
Müəllifin  fikrincə,  "nəzəri  təbabət  təbii  və  qeyri-təbii  olanları  hərəkətdə 
öyrənir, onların səbəb və  dövranlarını  müəyyən edir". O, xəstəliklərin səbəblərini 
çox  soyuq  və  ya  çox  isti  iqlimdə,  çirkli  və  tüstülü  mühitdə,  nə  ilə  isə 
zəhərlənməkdə,  həddindən  artıq  işləməkdə,  tənbəllikdə  və  boş-boşuna  vaxt 
keçirməkdə, yemək və içməkdə hüdud bilməməkdə və s.-də görürdü. 
Mahmud  ibn  İlyas  bildirirdi  ki,  "təcrübi  təbabət  faydalı  olanların  necə 
tətbiq  edilməsini,  zərərli  olanların  necə  çıxarılmasını,  sağlamlığın  necə 
qorunmasını,  müxtəlif xəstəliklərdən necə  qurtulmağı" öyrənir. Onun təklif etdiyi 
və  uğurla  həyata  keçirdiyi  xəstəliklərin  diaqnozunun  düzgün  müəyyənləşdirilməsi 
texnikası  əslində  ona  qədər  tətbiq  olunan  bir  neçə  metodikanı  özündə 
birləşdirmişdir.  Xəstə  xaricdən  yoxlanılmalı,  onun  nəbzi  və  hərarəti  müəyyən 
edilməli,  gözlərinin,  dilinin  vəziyyəti,  hərəkət  etmək  qabiliyyəti  və  s. 
yoxlanılmalıdır.  Müəllif  müxtəlif  növ  nəbzlərin  təsvirini  vermiş,  onların  hansı 
xəstəliklərin  əlaməti  olmasını  vurğulamış,  nəbz  formalarını  sistemləşdirmişdir. 
Kitabın  3-cü  fəsli  tibbi-izahlı  lüğətdən  ibarətdir,  4-cü  hissədə  tibb  sisteminin 
qurulması prinsipləri öz əksini tapıb. 
Mahmud  Şirvani  İbn  Sinanın  təklif  etdiyi  tibbi  ocaqlar  ideyasını 
dəstəkləmişdir.  Belə  ki,  İbn  Sina  tibb  ocağında  həkimləri  və  tibbi  kitabxanaları 
cəmləşdirməyi  təklif  etmişdir.  Mahmud  ibn  İlyas  bu  ideyanı  davam  etdirmiş  və 
tibb ocağında hospitallar, tibbi kitabxanalarla bərabər, tibbi ləvazimat istehsal edən 
emalatxanalar,  tibb  universiteti,  dərmanlar  hazırlayan  əczaxanaları  cəmləşdirməyi 
təklif etmişdir. 
Hülakülərin  saray  həkimi  təyin  edilən  təbib  qısa  müddət  ərzində  dövlət 
başçısı  Qazan  xanın  və  onun  vəziri,  əvvəllər  həkim  olan  Fəzlullah  Rəşidəddinin 
etimadını qazanmış və dövlətin tibb xidməti rəisi təyin edilmişdir. 
Mahmud  ibn  İlyas  Şirvaninin  təklifı  ilə  ölkədə  "Dar  üş-şəfa"  ("Şəfa 
evləri")  adlanan  tibbi  ocaqlar  yaradılmağa  başlanmışdır.  Birinci  və  eyni  zamanda 
ən  böyük  belə  tibb  ocağı  Təbrizdə  açılmış  və  qısa  müddət  ərzində  elmi-təcrübi 
mərkəzə  çevrilmişdir.  Bütün  Şərqdən  bura  ən  məşhur  alim  və  həkimlər  dəvət 
edilmiş  və  Təbrizin  tərkib  hissəsi  olan  "Rəbi  Rəşidiyyə"  qəsəbəsində 
yerləşdirilmişlər. 500-dən artıq alim və həkim burada dövlət hesabına yaşayış yeri, 
ərzaq, paltarla təmin edilirdi. Müalicə ilə bağlı xərclər, hər xəstənin sağaldılmasına 

---

69 
 
görə  həkimə  verilən  pul  mükafatı,  yeni  elmi  əsərlərə  görə  qonorarlar  dövlət 
hesabına  verilirdi.  Rəbi  Rəşidiyyədə  məscidlər,  xəstəxana  və  hospitallar, 
rəsədxana, kağız və tibbi ləvazimat istehsalı üzrə emalatxanalar, karvansaralar inşa 
edilmişdi.  Kitabxanada  600  mindən  atıq  nadir  kitab  toplanmışdı.  Tibbi  kadrların 
hazırlanması məqsədi ilə burada 6000 tələbənin təhsil aldığı universitet açılmışdı. 
Tələbələr  "hücrə"lər  adlanan  yataqxana  kompleksində  yaşayır,  onların  da  xərcləri 
dövlətin  hesabına  ödənilirdi.  Hospital  və  xəstəxanalarda  qəbul  otaqları,  müalicə 
otaqları,  əməliyyat  otaqları,  meyitxana  təşkil  edilmişdi.  Dünyada  ilk  dəfə  olaraq 
hospitallarda  ventilyasiya  sistemi  qurulmuş,  təmizliyə  riayət  olunması  üçün 
kompleks  tədbirlər  həyata  keçirilmişdi.  Hospital  binası  yaxınlığında  həkimlərin 
istirahət  otaqları,  mühazirə  otaqları  və  əczaxana  açılmışdı.  Əczaxana  nəzdində 
böyük bağ var idi ki, burada tibbi bitkilər becərilirdi. Bütün tibbi kompleksin idarə 
edilməsi bilavasitə Mahmud ibn İlyas Şirvaniyə tapşırılmışdı. 
Mahmud  Şirvani  öz  əsərində  hər  bir  tibbi  peşə  sahibinin  göstərdiyi 
köməkliyə  görə  hansı  məbləğlə  qiymətləndirildiyini  qeyd  etmişdir.  Həmçinin 
xəstəxana  xərclərinin  adları  və  miqdarı  da  göstərilmişdir.  Belə  ki,  xəstəxanaya 
dövlət tərəfindən pul aşağıdakı maddələrlə ayrılırdı: işçilərin məvacibi, tələbələrin 
müavinətləri, tibbi avadanlığın alınması, qeyri-tibbi avadanlığın alınması, xəstələr 
üçün  həblər,  dərmanlar  hazırlanması  üçün,  gündəlik  düyü,  ciyər  yeməkləri 
hazırlanması üçün, dini ayinlərin icra edilməsi, kəfənlərin alınması üçün vəsait. 
Təbriz  "Dar  üş-Şəfa"sı  əsasında  dövlətin  müxtəlif  yerlərində  67  eynitipli 
tibb ocağı açılmışdı. Maraqlıdır ki, tibb ocaqlarının birinin nəzdində təkcə müalicə 
vasitələri  ilə  deyil,  təbiət  təsiri  ilə  müalicə  də  nəzərdə  tutulurdu.  Ətraf  mühitdən 
divarlarla  ayrılan,  böyük  bağlarla  əhatələnən  bu  tibb  ocağına  "Baği  Rəşidabad" 
("Rəşidabadın bağları") deyilsə də, xalq arasında ona "Kuçe  mualicun" ("Müalicə 
həbsxanası")  deyilirdi.  Ən  böyük  əczaxana  "Fəthabad"  əczaxanası  idi  ki,  burada 
olan bağlarda dünyanın on nadir bitkiləri becərilir, onlardan hazırlanan dərmanlar 
ölkə əczaxanalarına göndərilirdi. 
Qərbi  və  Şərqi  Avropada,  Afrikada,  Cənub  və  Cənub-Şərqi  Asiyada 
mütəmadi olaraq başlayan epidemiyalar yüz minlərlə insanın həyatına son qoyduğu 
bir dövrdə Hülakülər (Elxanilər) dövlətinin ərazisində bir dəfə də olsun epidemiya 
qeydə  alınmamışdı  və  bunun  səbəbi  dövlətdə  tibb  xidmətinin  yaxşı  səviyyədə 
qurulması ilə bağlı idi. Təsadüfi deyil ki, Fəzlullah Rəşidəddin Mahmud Şirvanini 
"dövrün Əflatunu (Platonu) və əsrimizin Ərəstunu (Aristoteli)" adlandırırdı. 
 
 
 
 
 

---