Azərbaycan tarixində yüzlərcə parlaq şəxsiyyət olmuşdur

70 
 
Yaradıcılığa    lirik  şeirlərlə  başlayan  
İmadəddin  Nəsimi  sonralar    daha    çox  fəlsəfi  şeirlər 
yazmış, hətta fəlsəfi və siyasi fikirlərini belə insanlara 
bədii  söz  vasitələri  ilə  çatdırmışdır.  Onun  ilk 
şeirlərində  məhəbbət,  insan  gözəlliyinin  tərrənümü 
əsas  yer  tutmuşdur.  Tədricən  püxtələşən  şair  
əsərlərində  siyasi,  ictimai,  əxlaqi    mövzulara  daha 
geniş  yer  verməyə  başlayır.  Nəsiminin  bədii 
yaradıcılığı Azərbaycan şerinin şəkli xüsusiyyətlərinin 
təkmilləşməsində  mühüm  rol  oynamışdır.  Nəsiminin 
qəzəlləri, rübailəri, tüyuğları orijinal və orijinal olduğu 
qədər  də qiymətlidir. 
 Nəsiminin  şeirləri  hələ  sağlığında    bütün 
Yaxın  Şərqdə,  İraqda,  Kiçik  Asiyada,  Suriyada,  Orta 
Asiyada, hətta Uzaq Şərqdə yaşayan uyğurlar arasında  
çox  populyar  olmuşdur. 
Azərbaycan  tarixinə  İmadəddin  Nəsimi  ana  dilində 
yazılmış  ilk  fəlsəfi  qəzəlin  müəllifi  kimi  daxil 
olmuşdur.    İlk  müstəzad,  mürəbbe  və  tərcibəndlər 
yazan şair də məhz odur. 
İmadəddin Nəsimi  
(1369-1417) 
İmadəddin 
Nəsimi  (əsl  adı  Seyid  Əli)  1369-cu  ildə  Şamaxı  şəhərində  anadan  olmuşdur.  O 
zaman  Şamaxı  şəhəri  Şirvanşahlar  dövlətinin  paytaxtı  idi.  Cəlairilər  monqol 
dövlətinin vassalı olan Şirvanşahlar dövləti Yaxın və Orta Şərq ərazilərini özündə 
cəmləşdirən bu dövlətə böyük məbləğdə vergi ödəyirdi. Tam müstəqilliyə can atan 
Şirvanşahlar  müharibələrdən  çəkinir  və  hər  vasitə  ilə  ölkənin  iqtisadi  və  mədəni 
qüdrətini  artırırdılar.  Nəticədə  XIII  -  XIV  əsrlərin  təlatümlü  hadisələrinə 
baxmayaraq Şirvan ərazisi öz sabitliyi ilə seçilir, buranın təhsil və elm ocaqlarında 
Şərqin ən məşhur elm xadimləri fəaliyyət göstərirdilər. 
İlk təhsilini Şamaxıda alan Seyid Əli elmi biliklərə can atmış, islam tarixi, 
şəriət, məntiq, astronomiyanı öyrənmişdir. Biliyi ilə həmyaşıdları arasında seçilən 
Seyid Əli məktəb və mədrəsə proqramlarının tələb etdiyindən daha çox oxuyur və 
şeirlər  yazırdı.  İslami  biliklərə  dərindən  yiyələndiyinə  görə  ona  İmadəddin,  yəni 
"Dinin dayağı" ləqəbini vermişdilər. 
Gənclik  illərində  İmadəddin  islamın  sufi  cərəyanına  güclü  meyl  etmiş 
məşhur  sufi  şeyxi  Hüseyn  ibn  Mənsur  Həllacın  fəlsəfi  fikirləri  ilə  yaxından 
maraqlanmışdır.  X  əsr  mütəfəkkiri  Mənsur  Həllac  islamın  sufi  cərəyanının  təbliğ 
etdiyi  ümumi  bərabərlik  haqqında  fikirlərinə  görə  Bağdadda  edam  olunmuşdur. 

---

71 
 
İmadəddin  onu  özünə  bir  ideal  kimi  seçmiş  və  hətta  onun  elə  pərəstişkarlarından 
olmuşdur ki, şeirlərini belə "Hüseyni" təxəllüsü ilə yazırdı. 
Lakin  yetkinləşdikcə  İmadəddini  Mənsur  Həllacın  fəlsəfəsi  artıq  qane 
etmir, bir çox suallara onun təlimində cavab tapa bilmirdi. Həyat isə ortaya  yeni-
yeni  suallar  qoyurdu.  XIV  əsrin  sonlarında  Azərbaycana  türk  dünyasının  məşhur 
sərkərdəsi Əmir Teymur qoşun çəkmişdir. Əksər Azərbaycan əraziləri müqavimət 
göstərmiş və qəhrəmanlıqla müdafiə olunmalarına baxmayaraq viran qoyulmuşdur. 
Naxçıvanda  yerləşən  Əlincə  qalası  igidlik  və  rəşadət  nümunələri  göstərərək 
Teymurun  qoşunlarına  qarşı  14  il  vuruşmuşdur.  Azərbaycanın  əksər  ərazilərinin 
dağıdıldığını  görən  şirvanşah  I  İbrahim  ölkəsini  belə  dağıntılardan  xilas  etməyə 
çalışmış və  Əmir Teymurdan vassal  asılılığını qəbul etmişdir. Onun şəxsi nüfuzu 
sayəsində  Əmir  Teymur  vergilərin  miqdarını  tamam  azaltmış,  I  İbrahim  onun 
müttəfiqinə  çevrilmişdir.  Bu  zaman  bütün  Azərbaycandan  elm  və  mədəniyyət 
adamları  Şirvana  axışmağa  başlayırlar.  Azərbaycanda  hürufilik  cərəyanı  da  məhz 
bu zaman yayılır. Belə ki, hürufiliyin banisi Fəzlullah Nəiminin özü Şirvana gəlir 
və fikirlərini burada təbliğ etməyə başlayır. 
Hürufilik  təliminin  əsas  ideyaları  Nəiminin  beş  kitabında  - 
"Cavidannamə", 
"Məhəbbətnamə", 
"Növmnamə", 
"İsgəndərnamə" 
və 
"Vəsiyyətnamə"də öz əksini tapmışdır. 
Hürufilər maddi və ilahi aləmi - Allahı, insanı və bütün varlıqları vəhdətdə 
götürür  və  kamil  insanı  yüksək  dəyərləndirirdilər.  Onlar  hər  şeydə  Allahın 
əlamətini  görür  və  hesab  edirdilər  ki,  bütün  varlıqların  yeganə  səbəbkarı  Allahın 
kəlamı  olan  "Quran"dır.  "Quran"  isə  hərflərdən  ibarət  olduğu  üçün  bu  fikirləri 
qəbul  edənlər  özlərini  hürufi  (hüruf  -  "hərf”  sözünün  cəmi)  adlandırırdılar. 
Hürufilərə  görə,  insanda  Allahın  əlamətləri  -  "Quran"ın  nişanələri  vardır. 
Hürufilərin  bu  məsələdə  əsas  məqsədi  insanın,  xüsusilə  də  kamil  insanın 
böyüklüyünü nəzərə çatdırmaq 
idi.  Bu  səbəbdən  onlar  din  xadimləri  tərəfindən  təqib  olunurdular. 
Hürufilər Əmir Teymuru onun əməllərinə görə "cahil insan", yəni "geridəqalmış", 
"mənfur" hesab edir, xalqı Teymura qarşı mübarizəyə səsləyirdilər. Nəticədə onlar 
teymurilər tərəfindən də təqib olunurdular. Teymurun müttəfiqi sayılan, lakin onun 
vassalı  kimi  özünü  hiss  edən  şirvanşah  I  İbrahim  tam  müstəqilliyə  can  atır,  bu 
səbəbdən hürufiləri öz ərazisində gizlədirdi. 
Nəsimi  ilə  yaxından  tanış  olan  İmadəddin  o  zaman  artıq  lirik  şair  kimi 
bütün  Azərbaycanda  tanınırdı.  O,  əsərlərini  ana  dili  olan  Azərbaycan  dilində, 
həmçinin  farsca  yazırdı.  Onun  lirik  şeirlər  toplusu  Azərbaycandan  kənarlarda  da 
maraqla  oxunurdu.  Lakin  Nəimi  ilə  tanışlıq  onun  həyatını  dəyişir.  O,  hürufiliyi 
qəbul  edir  və  bütün  qalan  həyatını  insanların  kamilləşdirilməsinə  sərf  edəcəyini 
bildirir.  Bəşəriyyətin  xilasını  kamil  insanların  mövcudluğunda  görən    İmadəddin 

---