126
1990-cı il martın 27-də qəbir üzərində abidə ucaldılmış, bundan sonra xalq öz
qəhrəmanının ziyarətinə sərbəst gəlməyə başlamışdır.
127
XVIII
əsr
Azərbaycan
ədibləri
sırasında Molla Pənah Vaqif xüsusi yer tutur. Bu
görkəmli şairin yaradıcılığı faktiki yer olaraq o
dövrün bədii salnaməsi hesab olunur. Öz
əsərlərində lirik təsvirlərə üstünlük verən şair
dövrün
sosial-iqtisadi
və
ictimai-siyasi
problemlərinə də diqqət yetirirdi. Uzun illər
Qarabağ xanlığının vəziri olmuş Vaqif
Azərbaycanın necə ağır vəziyyətdə olduğunu
yaxşı bilir, siyasi fəaliyyəti ilə Azərbaycan
xanlığının birləşdirməyə çalışırdı. Son nəticədə
siyasi fəaliyyətinin qurbanı olmuş şairin xalq
arasında böyük nüfuzu haqqında indiyədək
işlədilən “Hər oxuyan Molla Pənah olmaz”
məsəli hər şeyi deyir.
Molla Pənah Vaqif Azərbaycan tarixində
yaradıcılığında klassik poeziyanın və xalq
şeirinin ən yaxşı ənənələrini üzvi şəkildə
birləşdirməyə nail olmuş gözəl lirik şair və
görkəmli dövlət xadimi kimi tanınır.
Molla Pənah Vaqif
(1717-1797)
Molla
Pənah
Vaqif
1717-ci ildə Azərbaycanın Qazax mahalının Salahlı kəndində anadan olub.
Məktəbdə, sonra isə mədrəsədə təhsil almış Vaqif ümumi biliklərdən başqa, şəxsi
mütaliə hesabına fars və ərəb dillərini də öyrənmiş, memarlıq və astronomiyaya da
maraq göstərmişdir. Müdrikliyi və biliyi ilə seçilən Vaqifin yanına ətraf kəndlərdən
insanlar məsləhətə gəlirdilər. Əlindən gələn köməkliyi əsirgəməyən Vaqifin şöhrəti
el arasında daha da geniş yayılırdı.
XVIII əsrin ortalarında Vaqif Qarabağa köçür və burada yenicə
formalaşmaqda olan Qarabağ xanlığının mərkəzi Şuşa şəhərində müəllimlik
fəaliyyətinə başlayır. Şagirdlərinə vətənə məhəbbət və sədaqət hissi ilə dərin
biliklər aşılayan Vaqif çoxsaylı şagirdləri hesabına Şuşada məktəb açır. Sadə xalq
arasında böyük nüfuz sahibi olması xəbəri Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana çatınca
onu saray işlərinə cəlb edir, müəyyən problemlər yarandıqda ondan məsləhət
istəyir. Çox keçmir ki, xan özünü müdrik şəxs kimi göstərmiş Vaqifə saraya
köçməyi və xanlığın eşikağası olmasını təklif edir. 1769-cu ildə Vaqif sarayda
eşikağası vəzifəsində fəaliyyətə başlayır. Bu vəzifənin sahibi xanın və onun
128
sarayının bütün işlərini təşkil etməli, mərasimlərin təşkilindən başlamış
şikayətlərin qəbuluna qədər bütün məsələləri həll etməli idi. Bu sahədə özünü
kifayət qədər bacarıqlı göstərən Vaqif xanlığın baş vəziri olmaq təklifini alır.
Bu dövrdə Azərbaycan və onun tərkib hissəsi olan Qarabağ xanlığı ağır
problemlərlə üz-üzə qalmışdı. Ayrı-ayrı xanlıqlara parçalanmış Azərbaycanın başı
üzərini iki əsas təhlükə almışdı: şimaldan Rusiya imperiyası, cənubdan İran dövləti
xanlıqların müstəqilliyinə son qoyub Azərbaycanı öz dövlətlərinə qatmağa
çalışırdılar. Ardı-arası kəsilməyən açıq və gizli danışıqlar, kəskin siyasi və iqtisadi
mübarizə vaxtaşırı ağır müharibələrlə tamamlanırdı. Gah Gürcüstanı, gah da
köçmə erməniləri Azərbaycan torpaqlarına hücum etməyə və qiyam qaldırmağa
sövq edən Rusiya imkan yarandıqca öz qoşunları ilə də hücuma keçirdi.
Belə vəziyyətdə hər bir xanlıq dərin düşünülmüş hərbi-siyasi fəaliyyət
yürütməli idi. Qarabağ xanlığı da eyni problemlərlə üzləşmişdi. Üzdə dostluq vəd
edən Rusiya bir zamanlar Nadir şah tərəfindən Qarabağa köçürülmüş və indi bu
ərazidə yaşayan erməniləri daim qanuni hakimiyyətə - xana qarşı çıxışlar etməyə
və qiyamlara sövq edir, vaxtaşırı xanlığın Gürcüstanla əlaqələrini pozmağa
çalışırdı. Eyni zamanda Qacarlar dövləti də cənubdan Qarabağa hücuma
hazırlaşırdı. Belə şəraitdə İbrahimxəlil xan Vaqifə xanlığın xarici siyasətini təşkil
etməyi tapşırır. Vaqifin siyasi xətti qonşu dövlətlərlə dostluq yaratmaq prinsipinə
əsaslanırdı. O, İrəvan, Naxçıvan, Qaradağ, Şəki, Gəncə xanlıqları ilə normal
qonşuluq əlaqələri yaratmış, münaqişəyə səbəb ola biləcək problemləri həll
etmişdi. Gürcüstan feodal dövlətlərinin hakimləri ilə də normal qonşuluq əlaqələri
yaradılmış, münaqişəyə son qoyulmuşdu. Rusiya ilə çətin danışıqlar nəticəsində
nisbətən dost münasibətləri qurulmuşdu, halbuki hamıya aydın idi ki, Rusiya
Azərbaycanı və onun tərkib hissəsi olan Qarabağı işğal etmək planlarından əl
çəkməyib. Hər halda, danışıqlar nəticəsində Rusiya tərəfindən həm müstəqilliyi
tanımaq məsələsi həll olunmuş, həm də hərbi təcavüz etmək üçün rus məmurlarına
heç bir bəhanə verilməmişdi. Təkcə İranın Qacarlar dövləti ilə əlaqə yaratmaq
mümkün olmurdu.
Hələ 1795-ci ildə Qarabağa uğursuz yürüş etmiş Ağa Məhəmməd xan
Qacar xanlığın müstəqilliyi haqqında heç eşitmək belə istəmir və xanlığın ona tabe
olmasını tələb edirdi. Qəti rədd cavabını aldıqda o, Qarabağa ikinci dəfə hücum
edir və Şuşanı tutur. Şuşada olan Vaqif həbs edilir, şahın əmri ilə ölümə məhkum
olunur. Lakin şah sui-qəsd nəticəsində öldürülür və o azad edilir. Şah
öldürüldükdən sonra İbrahimxəlil xanın Şuşada olmamasından istifadə edən
Məhəmməd bəy Cavanşir adlı feodal hakimiyyəti ələ keçirmək istəyir. Vaqif ona
maneçilik törədir, əhaliyə xanlığın qanuni hökmdarına sadiq qalmağı tövsiyə edir.
Bundan qəzəblənən Məhəmməd bəy Vaqif və onun "Alim" təxəllüsü ilə şeirlər
yazan 15 yaşlı oğlu Əliağanı həbs edərək öldürtdürür. Xalqın dəstəyi ilə Şuşaya
Dostları ilə paylaş: |