Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

Dondar
bəyin 
və 
Kanqlı Qocanın
eponimləri altında protobulqarların (islamqdanqabakı oğuzların) , Strabonun 
alban tayflarından biri saydığı dondarların və kəngərlərin adı keçir. Əl-Cürhumi ―Əxbar‖ından 
gətirilən parçadan aydın olur ki, bütün bu qədim soylar Azərbaycanda çox qabaq yerləĢərək ― bir-
biri ilə qarıĢmıĢ və təkmilləĢmiĢlər‖, yəni inkiĢaf edərək etnik birlik yaratmıĢlar. ―Kitabi Dədəm 
Qorqud‖dun son boyunda ―Oğuz‖ elinin birlik idesının qızğın müdafiə edilməsi də bununla bağlıdır. 
―Hərbi demokratiya dövründən baĢlayan bu proses Ġlkin feodalimzə kimi davam etmiĢdir. F.Engels 
yazmıĢdır: ―Qohum tayfaların ittifaqı hər yerdə bir zərurət olur, tezliklə də bunların, hətta, birləĢməsi 
və beləlikə də tayfların ayrı-ayrı ərazilərinin bütün xalqın ümumi bir ərazisi halında birləĢməsi zəruri 
olur‖ (Marks K. Və Engels F. SeçilmiĢ əsərləri II c. B., s. 314) 

---

58 
15. ƏBU MƏHƏMMƏD ƏHMƏD ĠBN Ə`SƏM ƏL-KUFĠ. 
―KĠTAB ƏL-FÜTUH‖
Ərəb tarixçisi əl-Ku fin in (926-ci ildə ölmüĢdür) əsəri xilafət ta rixin in
ilk dövrü üzrə mühü m qaynaqlardan sayılır. Burada hadis ələr xəlifə Əbu Bəkrin
vaxtından xəlifə əl-Müsta`inin hakimiyyətinin sonunadək (632-866-cı illər) 
izlən miĢdir. Əl-Kufi b ir sıra ərəb tarixçilə rin in (əl-Bə la zuri, ə l-Yək`ubi, ət-
Təbrizi və b.) əsərlərində olmayan tarixi mə lyu matları qə lə mə a lmıĢdır. O, 
Azərbaycan, Beyləqan, Ərdəbil, Qaza x, Bə rdə, Yunan, Bərzənd, Dərbənd kimi 
Ģəhərləri, onların əhalisini yaĢayıĢı, ərəblərə qarĢı Bey ləqanda və Bərdə də baĢ 
vəmiĢ xalq üsyyanları, xüsusilə də Babək hərəkat ı haqqında olduqca tutarlı yazı 
qoyub getmiĢdir. Əlbəttə, bu əsərdə ərəblərin Xə zər dövləti ilə , baĢlıca olaraq
Azərbaycan əra zisində baĢ verən döyüĢçüləri birinc i yerdə qa lmaqdadır. AĢağıda
gətirilən parça lar akade mik Z.M. Bünyadovun ruscaya çevirdiyi çapdan 
alın mıĢdır: Абу Му хаммед А хмад ибе А сам ал-Куфи. Книга завешаний 
(извеличения по истории Азербаиджана VII-IX вв.). Баку, 1981 Qeyd və 
izahatlar bu kitabdadır.