Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

17. ƏT TƏBƏRĠ. ― TARĠX ƏR-RÜS UL VƏ -L-MÜLUK‖
Əbu Cəfər Məhhəmd ibn Cərir ət-Təbəri
(839-923) ərəbdilli erkən
qaynaqların müəlliflərindən biri olub, tarixçi, ilah iyyatçı, müsləman, hüquq 
bilicisi kimi tanın mıĢdır; poeziya, qra mmatika, riya ziyyat v ə təbabət sahəsində 
də xid mətlə ri vard ır. Təbəristanda (indiki Mazandaranda) Amu l Ģəhərində 
doğulmuĢ, əsasən Bağdada yaĢayıb-yaratmıĢdır. ət-Təbərini ü mimi tarix 
səpkisində yazdığı ço xc ildli ― Peyğəmbərlər və hökmda rla r tarixi‖ (―Tarix ər-
rusul və-l-mü luk‖) ad lı əsəri də onu daha çox tanın mıĢdır. Verd iyi mə lu matın
1
Ər-Rəvvad ibn əl-Musanna əl-Əzdi
–Azərbaycan hakimi Yezid ibn Xatəm əl-Mühəlləbi 
tərəfindən Azərbaycan köçürülən yəmənli. Ona ―Təbrizdən Bəzzədək‖ olan yerlər vərilmiĢdi. (əl-
Yə`qubinin məlumatı). 
2
Murr ibn Əmr əl-Mavsili ət-Ta`i –Yəzid ibn Xatim - əl- Muhəlləbi tərəfindən Nerizə 
köçürülmüĢ rəhbərlərdən biri. 

---

76 
dolğunluğu, həmçinin onların Ģ ərhinin dəqiqliy i ba xımınından bu əsər 915-ci ilə
qədərki Xilafət tarixin i öyrən mək üçün əvəzedilmə z qaynaqdır. 
Ət-Təbəin in Azərbaycan tarixi üzrə verdiy i mə lu mat ona görə etibarlı 
sayılır ki, o özündən qabakı müəlliflərin, həm də baĢlıca olaraq ərəblərin
iĢğalçılıq yürüĢlərində iĢtirak edənlərin ərəslərinə istinad edir, bu və ya baĢqa 
hadisələri yadda saxlayan Ģahidlərin Ģifahi mə lu matlarına əsaslanır. O, Babə kin
baĢçılığı altında azadlıq müharibəsinin baĢ verdiyi vaxtdan az sonra (həmin
yüzillikdə) yaĢadığı üçün, tariximizin bu parlaq s əhifələrin i dolğun luğu ilə Ģərh 
etmiĢdir. Buna görə də həmin əsər Babək haqqında yazan sonrakı orta əsr 
tarixçiləri üçün ço x tutarlı qaynaq olmuĢdur. Bunu n əzərə alaraq, azad lıq
müharibəsi haqqında materialları Nizami əl-Mü lk və ya Ġbn əl-Əsirdən deyil, 
məh z ət-Təbərinin əsərində vərməyi məqsədyönlü sayırıq. Əsərin bu hissənin 
mətnin i rus dilinə çevirmə k a kade mik Z. M. Büyadovun kitabındakı ə lavəni 
(bax: Буниятов З. Азербаиджан в VII-IX в. Баку., c. 287-318 ) aĢağıda bəzi 
qısaltmalarla vəririk. 
Bu ildə [192/ 808] A zərbaycanda xü rrə milər hərə katı baĢlandı. [Xəlifə ] 
Harun Ər-RəĢid Abdullah ibn Malikin baĢçılığı altında onlara 10 min süvari 
göndərildi. O, ço xlu əsir alıb, Harunun yanına Qarmasinə
1
keç irməy i, qalanların ı 
isə satmağı ə mr etdi. 
Bu ildə [201/ 816/7] Babək ə l-Xurrə mi
2
Bəzz
3
qalasını hakimi Cav idan
ibn Səhlin a rdıc ılları olan Cavidanila birlikdə hərə kətə gəld i. Babək Cavidanın
ruhunun ona keçdiyini söyləyərək hücü m və qarətə baĢladı.
Bu ildə [204/ 819] Yəhya ibn Müə`z Babəklə vuruĢurdu, lakin onlardan
heç biri qalinb gələ bilməd i. 
Bu ildə [ 205/ 820] [Xəlifə] Mə`mun Babəklə müharibə et mə k üçün Ġsa 
ibn Məhəmməd ibn Əbu Xailidi Ərməniyyə və Azə rbaycan hakim təyin etdi. 
Bu ildə [206/ 821] Babə k Ġsa ibn Məhəmməd ibn Əbu Xalid i məğlub
etdi. 
Bu ildə [209/ 824] Mə`min Züreyq ibn Əli ibn Sadaqan
4
Ərmən iyyə və 
Azərbaycan hakimi təyin et id və Babəklə müharibə et məyi ona tapĢırdı. O, 
Əh məd ibn əl-Cüneyd ibn Fərzənd əl-Əskafini ona kö məyə göndərdi. Bir
1
Qarmasin –
Dinavər vilayətində, Həmədanını 30 fərsəxliyində Ģəhər. S.Nəfisi ibn Xəldunun 
əsərində həmin adı KirmanĢah oxumuĢdur. (bax: Nəfisi Səid. Babək.B., 1960, s.85) 
2
 
―Xürrəmi‖ sözünün tarixi kökü haqda.bax: Məmmədov Z.C. Azərbaycanda XI-XII əsrlərdə 
fəlsəfi fikir.B., 1978, s. 14-15 
3
Bəzz qalası (Ģəhəri)-Babəkin iqamətgahı. Ərdəbildən 21 fərsəx Ģimal-qərbdə, Arazın 
cənubunda, indiki Qarabağ mahalındadır. Xarabalığı Qırxsu-Peyvənçay hövzəsində qeydə alınmıĢdır. 
4
Züreyq ibn Əli ibn Sadaqa xürrəmilərlə bacara bilmədiyi üçün xəlifə Mə`mun onu ərəb 
qoĢunlarının baĢçısı vəzifəsindən götürərək, əvəzində Məhəmməd ibn Humeydi təyin etmiĢdi. Buna
gör ə də Zureyq Mavsildə xəlifəyə qarĢı çıxmıĢ, xəlifə isə Məhəmməd ibn Humeyd vasitəsilə onun 
üsyanını yatırtmıĢdı (Bax: Ġbn-əl-Əsir, Əl-Kamil fi-t-tarix. B., 191 59, s. 41-42) 

---

77 
müddətdən sonra ... o, xu rrəmilərin üzərinə yürüĢ etdi və Babək onu əsir ald ı. 
Onda Mə`mun Ġbarahim ibn əl-Leys ibn əl-Fə zli A zərbaycana hakim təyin etdi. 
[Mə`munun Mö`təsinə nəsihətindən] 
― ...Xurrə milərə qarĢı ən fəa l, ən qətiyyətli və dəyanətli ada mı göndər. 
Onu pul, silah, süvari və piyada qoĢunla təhciz etdir. Əgər xu rrəmilərə qarĢı 
mübarizə u zanarsa, onda onların ü zərinə bütün dostların və kö məkçilərin ilə 
birlikdə özün get.‖
Bu ildə [218] rəcəb yayının 19-da, cü m a xĢa mı [10 avqust 833-cü il] 
Əbu Ġshaq Məhəmməd ibn Harun ər-RəĢid ibn Məhəmməd əl-Məhdi ibn 
Abdullah əl-Mənsur [Mö`təsim] xə lifə e lan olundu. 
Deyirlər ki, hə min ildə Cibə ldə Həmədan, Ġsfahan, Masabazarı
1
, 
Mihricanqaza x
2
Ģəhərlərindən kü lli miqdarda ada m xurrə milə rin etiqadını qəbul 
etdi. On lar b ir yerə toplanaraq Hə mədan rayonunda düĢ ərgə saldılar. Mö`təsim 
onlara qarĢı ordu göndərdi və onun sonuncu dəfə göndərdiyi Ġshaq ibn Ġbarh im 
ibn Məs`əbin
3
baĢçılıq alt ında id i. Zü lqə`də ayında o onlara doğru yola düĢdü 
və qələbə haqqında ona verdiyi xəbər (Bağddad)Tərviyə günündə
4
[ 25 
dekabr 833-cü ildə] o xundu. Hə mədan o, 60 min ada mı q ılıncdan keç ird i, 
qalanları isə Bizans ərazsinə qaçdı.