Azərbaycan tarġXĠ ÜZRƏ qaynaqlar

ƏL-BƏLƏZURĠ. KĠTAB FÜTUH ƏL-BULDƏN‖ 
Erkən ərəbdilli qaynaqların yaradıc ılarından olan tarixç i v ə Ģəcərçi 
Əhməd əl-Bəlazuri 
Əbul-Abbas Əh məd ibn Yəhya ibn cabir ibn Davud əl-
Bə ləzuri) ―Ölkə lərin fəthi kitabı‖ (―Kitab fütuh əl-Bu ldən‖) və ―Əsilzadələ rin
Ģəcərsi kitabı‖ (―Kitab ənsab əl-əĢrəf‖) ad lı kitablarn müəllifi kimi tanın mıĢdır. 
Təqribən 820-c i ildə Bağdadda doğulması gü man edilir, 892-ci ildə ö lmüĢdür. 
―ölkələrin fəthi kitabı‖ xilafət sistemindəki ölkələrin ərəblər tərəfindən istila 
edilməsin in dəqiq təsvirini vərir; əsərdə Xila fətin güclü tabe etdiyi xa lqalrın
iqtisadiyyatı ictimai münasibətləri və mədəniyyətləri barədə mühü m məlu mat 
vardır. Buu kitabda bütövlükdə Azərbaycan və Arran haqqında verilən yazılar, o
sıradan ərəb ordularının yürüĢləri, ərəb sərkərdələrinin Azərbaycanın bir sıra
vilayətə və Ģəhərlərinin hakimləri ilə bağlad ıqları müqavilə lər, ərəb tayflarının
Azərbaycan köçürülməsi barədə mə lu matlar ta rixmiz üçün qiy mətlidir. Kitabın
Azərbaycan və Arranın istilasına aid iki xüsusi fəsilini də De Quyenin 
Leydendə nəĢr etdirdiyi ərəb mətnindən (Livər e xpugnationus regionum, ed. M. 
Goe je, pt. 1-2, 1863-6) pro f. P.K. Jü ze rus dilinə çevirmiĢdir.(Ба ладзори. Книга
завоевания стран. Текст и пер. С. Арабского проф. П.К.Жузе. Изд. Об -
ваобследоавания и изучения Азербаиджан. Баку, 1927), aĢağıda h əmin
fəsillər ixt isarla vərilir. 
Ərminiyyənin fəthi 
...Curzan
1
və Arran xə zə lərin əlində, Ərməniyyənin
2
qalan hissəsi hakim 
Armen iyakson idarəsi alt ında, ru mluların (bizanslıların) ə lində idi. Xə zə rlə r tez-
1
Curzan-Ərəblərin Gürcüstana verdiyi ad 
2
Ərməniyyə-Əməvilər sülaləsi dövründəki inzibati bölgü üzərə Xilafət sistemindəki 4-cü 
əmirlik (caniĢinlik). Zaqafqaziya ölklərini əhatə edirdi. Paytaxtı Dəbil (Dvin) Ģəhəri idi. Abbasilər 
süləasi dövründə 3-cü əmirlik (paytaxtı 789-cu ildən Bərdə) idi. Ərəb müəllifi (Əl-Ġstəxri, ibn havqəl, 
əl-Müqəddəsi və b.) çox vaxt Azərbayucan Arran və Ermənistanı bir inzibati vahiddə birləĢdirərək, 
onu gah Ərməniyyə, gah da Azərbaycan adlnadırıblar. 

---

67 
tez ölkəsindən çıxır və qoĢnu vilaəytlərə hücüm edir, bəzən Dinavərə
1
kimi 
gedib çatırdılar. Bu, ġah Firu zun oğölu Qubadı özünün böyük s ərkərdələrindən 
birini on iki min döyüĢçü ilə onlara qarĢı göndərməyə məcbur etdi; o, Arran
vilayətinə da xil oldu və ar-Ras (Araz) çayı ilə ġirvan arasındakı v ilayəti tutdu. 
Onun [sərkərdənin] a rdınca ġah Qubad
2
yola düĢdü; o, Arranda Beyləqan 
Ģəhərini, bütün ölkəni [baĢ ] Ģəhəri Bərdəni və Qəbələ Ģəhərini, burası Xəzərdir, 
tikdirdi. Sonra o, ġirvan vilaəyit və Alban qapıları
3
arasınfa b iĢmə miĢ gildən 
sədd çəkdird i gil diva r boyu 360 Ģəhər
4
saldırdı ki, [onlar] Bab əl-Əvbab
5
tikild ikdən sonra dağıldıla r. Qubaddan onra taxta oturan oğlu Kəsra ƏnuĢirəvan
6
ġəbiran Ģəhəri və Məsrək Ģəhəri, sonra isə Bab əl –Əvbab Ģəhərini tikdirdi; 
Əvbab [qapıları] ona görə deyilirdi ki, dağda, yol boyu tikilmiĢdi
7
. 
...Dəbil
8
ilə [bağla mıĢ] sülh müqviləsinin mətni budur. ― ...Mə rhə mətli və 
və rəh mdil Allahın xat irinə. Bu fə rman Həbib ibn Məslə mə
9
tərəfindən Dəbil 
Ģəhərinin xristianlarına, onu məcus (atəĢpəst) və yəhudilərinə, onun Ģahid və 
qaidlərinə vərilir ki, mən sizə, sizin Ģə xsiyyətinizin və mülkiyyətinizin, sizin
kilsələrin və məbədlərin, sizin Ģəhərin d ivarın ın to xunulma zlığı üçün zə manət 
verirə m. Sizə a man vərilir və biz sizin lə olan müqaviləni o va xtadək yerinə
yetirməyi öhdəyə götürürük ki, siz də ona əmə l edəcək, c izyə və xərac
ödəyəcəksiniz; bu deyilənlər üçün Allahın Ģahidliyi ən etibarlı Ģahidlikdir. 
Fərman Həbib ibn Məsləmən in möhürü ilə təsdiq edildi‖. 
Sonra Həbib, NəĢavə
10
Ģəhərin qabağına gəld, onu fəth etdi, dəbil əhalisi 
ilə olduğu qaydada [ onun əhalisi ilə ] müqavilə [bağlad ı]. 
Buraya, Həbib in yanına Busfurracanın
11
batriki gə ldi, özününü bütün 
ölkəsi və vilayətlərinin [əhalisi] adından Həbib lə müqabilə bağladı…Bu
müqaviləyə görə, təyin o lunmuĢ vergin i batrik hər hər il ödəməy i öhdəsinə 
1
Dinavər-Cibəl (qədim Midiya ərazisi) vilayətindəki mühüm Ģəhərlədən biri. Xarabalığı 
Bisutin dağı yanında caması-ab çayı sahilindədir.
2
ġah I Qubad- Sasaniləe sülaləsindən olan Ġran hökmdarı (488-531). 
3
Allan qapıları(Ban Allan)- Dəryal keçididir. Osetiyaya yol.
4
360 Ģəhər (rəqəm ĢiĢirdilib) –Ġbn Xordadbehə görə, 360 qəsr (bax: Vəlixanlı N.M. IX-XII 
əsr ərəb coğrafiyaĢünas səyyahları..., Azərbaucan haqqında. Bakı,1974, s. 18.
5
Bab əl-Əvbab, əl-Bab, Bab-Dərbənd Ģəhəri. 
6
I Xosrov ƏnuĢirəvan–Sasani hökmdarı (531-579). 
7
Daha doğrusu, ― dağın kənarında‖ (düzəliĢ P.K.Jüzenindir). 
8
Dəbil-dvin Ģəhəri, 428-ci ildən Ermənistanın paytaxtı; 640-cı ildə Ərəblər iĢğal etdilər.
9
Həbib ibn Məsləmə-xəlifə Osmanın vaxtında (644-656) Zaqafqaziyanın fəthində iĢtirak 
edən sərkərdə və Ərməniyyənin hakimi. 
10
NəĢavə-Naxçıvan Ģəhərini orta əsrlərdə adı (bax:13-cü qeyd). 
11
Busfurracan, basfurcan (erkən orta əsr qaynaqlarınada Vapurakan)- Arranını əyaləti. 
Yaqut əl- Həməviyyə görə, Basfurcan (Arran ərasində əyalət (Kura), əsas Ģəhəri NəĢavə, bura
həmçinin Nakcəvandır‖ (Naxçıvan). Bax: Vəlixalı N.M.Göst ərilən əsəri. S.30-31. 

---

68 
götürürdü. Daha sonar Həbib Sisəcana
1
yollandı, onun əhalisi ilə vuruĢdu, onları 
onları qaç mağa məcbur etdi, sonra isə Vaysı zəbt etdi və Sisəcandakı qalada 
yerləĢənlərlə müqavilə bağlad ı; (müqaviləyə) görə onlar vergi verməyi öhdəyə 
götürdülər. Bundan sonar o, Curqaza getdi. 
…Deyirlər ki, həmin Həbib … Kisalı, Hunanı
2
, Cardaman ı
3
KuĢtascini
4
[QuĢtasfini]…sülh müqaviləsi üzrə tutdu; onların əhalisinin qanını tökmə məy i və
onların ibadətxanalarına və [Ģəhərlərinin] divarlarına to xunmamağı öhdəsinə 
götürdü., lakin bu Ģərtlə ki, on lar torpaq və can vergiləri ödəsinlər. 
Daha sonar, deyirlə r ki, Sa lman ibn Rəbiyyə ə l-Bəhili
5
xəlifə Os manın 
əmri ilə Arrana hərəkət etdi və Berləqan sülh müqaviləsi ü zrə tutdu; müqaviləyə 
görə o, torpaq və can verg isi verməy i onların boynuna qoyur, onun əhlisi həyatı,
mü lkiyyəti və onların Ģəhər divarların ı himayə edirdi. Sonra Salman Bərdəyə 
gəldi və Ģəhərdən bir fərsə x ara lıdakı Tutur (Tə rtər) çay ı [ya xasında] düĢərgə 
saldı. ġəhər əhalisi daravazaları onun üzünə bağlad ı və o, onunla (Ģəhərlə) bir 
neçə gün əlləĢməli oldu. Eyni zamanda o, onun [ətrafındakı ] kəndlərə basqın 
etdi, o yerlərdə məhsulu artıq yığılmıĢdı. Bu (və ziyyət) ionla rı onunla Bey ləqan 
əhalsinin (müqaviləsi) qaydasında sülh bağlmağa [məcbur etdi]. Onlar Ģəhər 
darvazaların ı onun üzünə çadılar; o, Ģəhər daxil oldu və [bir müddət] orada qaldı.
O ö zünün atlı dəstəsini buradan irəlilətdi və Arrandakı ġakĢin (ġakaĢen), 
Meskean (Meskuenk), Ud (Uti) Mesiran (Meseran), Xa rxılyan (Xa rcityan), 
Təbər (Teri) və baĢqa yerləri tutdu. O, Ba lasican
6
kürdlə rinə isla m d inin i qəbul 
etməyə təklif etdi, la kin onla r buna müharibə ilə cavab verdilər; ancaq o, 
onların üzə rində qə ləbə ça ldı və bir hissəsini can vergisi vərməyə məcbur etdi, 
qalan az (hissəsi ) isla mı qəbul etdi və sadaqat [zəkat] ödədi. 
Bərdə sakinlə rin in bəziləri mənə bildirdi ki, Salman ibn Rəb iyyə əl-Bəh ili 
qədim Ģəhər hesab edilən ġə mku rə ordu göndərdi və onu tutdu. O vaxtdan 
sanarilər
7
onu dağıdana kimi Ģ əhər sıx əha lisi o lan və çiçə klənən (Ģəhər) o laraq 
qaldı Bu həmin xalq idi ki, yezid ibn Usayd əl-Su lami
8
Ərmən iyyəni tərk 
1
Sisəcan (və ya Sünik) –Araz çayı ilə selcan gölü arasında vilayət (eyni adlı Ģəhər-indiki 
Sisyanla bağlanır). 
2
Human-Arranın qərbində, Xosrov ƏnuĢiravanın vaxtında hun-sabirlərin yerləĢdiyi Ģəhər. 
Xarabalığı tovuz Ģəhərində 20 km Ģimal-Ģərqdə, kürün sağ sahilindədir. ġəhərin ətrafındakı 
düzənliyi yerli əhali indi də ―Xunam düzü‖ adlandırır.
3
Cardaman-Arranın Girdiman vilayəti. 
4
KuĢtəsci (KüĢtasfi, QĢtasfi)- Kür çayının Xəzər dənizinə töküldüyü yerə deyilirdi. Orta
əsrlərdə bura ġirvan dövləti ilə bağlı ayrıca mahal sayılırdı. 
5
Salman ibn Rəbiyyə əl-Bəhili- Arranını erkən fəthində iĢtirak etmiĢ ərəb sərkərdəsi. 
6
Balasican (Balasacan, Balasakan)-Kürün aĢağı axınında, çayın sağ sahlində (Muğan 
düzündə) vilayət.
7
Sanarilər (gürcücə ―tsanar‖)- Alazandan Ģimalda və ġəkidən Ģimal-Ģəqdə yaĢayn dağlı 
tayfalar. 
8
Yezid ibn Usayd əs-Sulami-752/3-768-ci illərdə Arranın hakimi. 

---

69 
etdikdən sonar hərə tərəfdən axıĢıb gəldi, gücləndi və ağzınlıq etdi. Lakin 240
[854] – cü ildə Mö`təsim Billahın
1
nümayəndəsi Buğa
2
, allah onu əfv etsin, 
Ərmən iyyə, A zərbaycan və ġimĢatın
3
hakimi olmaqla onu (Ģəhəri) bərpa etdi və 
xə zərlərin bir hissəsini oraya köçürdü; onlar himayəç ilik adlı xahiĢlə onun 
yanına gəlmiĢdilər, çünki onlar islamı qəbul etmək arzusunda idilər. O, 
Bərdədən tacirləri də oraya köçürdü və Ģəhəri Mütəvəkkiliyyə adlandırdı. 
Daha sonar deyirlə r ki, Sa lman Bərd icdən
4
o tərəfə , a r-Rasın (Ara zın) 
kürə qovuĢduğu yerə yollandı. Kürü keçd i, Qəbələn i tutdu, ġəkkan
5
və 
Kə mibəran
6
hakimləri ilə vergi ödə mək Ģərtilə sülh bağlad ı. Onunla (Sa lmanla ) 
Xazyan
7
əhalisi, ġirvan hakimi və dağların o b iri hakimlə ri, Məskətin
8
, ġəbiran ın 
ġəbiranın və Bab (Dərbənd) Ģəhərinin sakin ləri belə Ģərtlərlə sülh bağladılar. 
La kin [Sa lman] Ģəhərdən çıxan kimi əha li onu (Ģəhərin) onun arxasınca bağladı.
[Xə zər] xaqanı isə öz atlı qoĢunu Bələncər çayından o tərəfdə onun qabağına
çıxd ı. Burada Sa lman dörd min müsəlmanla [b irlikdə] öldürüldü … 
Deyirlər ki, Məslə mə ibn (ibn Əbd əl-Malik)
9
Xayzan əhalisi iə sülh 
bağladı və Ģəhər qalasının dağıd ılmasını əmr etdi; o, orada ö zünə mü lk götürdü, 
bu günə kimi ―Xauz Xayzan‖ ad ı ilə tanınır. Onunla (Məsləmə ilə) dağlı 
hakimlər sülh bağlmağa tələsdilə r; belə ki, onun yanına ġirvanĢah, LianĢah, 
TəbərsəranĢah, FilanĢah, CaĢanĢah, həmç inin Məskət hakimi gə ldilər. Bundan 
sonra Məsləmə Bab Ģəhərinə yönəldi və onu tutdu. Bab qa lasında bu va xt min
xə zər a iləsi vard ı; o, onları mühasiyə ald ı və onların üzə rinə daĢ və sonar daĢ 
Ģəklində düzəltdirdiy i dəmir tamağa baĢladı. Lakin bununda köməyi o lmad ı, 
onda Məsləmə ƏnuĢiravanın onlar üçün su (kə məri) çə kdirdiy i bulağa yollandı, 
çoxlu inək və davar kəsdird i, onların içərisindəki bağırsaqları və peyini ora 
[tökdürdü]. Bir gecə keçəndən sonra su korlandı iylən məyə baĢladı və içində 
qurd göründü. Gecə düĢəndə onlar (əhali) qalan ı tərk ed ib qaçdılar. Bundan
sonra Məsləmə ibn Əbd əl-Ma lik bab əl-Əvbaba (Dərbəndə) Suriyadan iyirmi 
1
Mö`tsim- Billah haqqında bax: qaynaq №15? Qeyd 13. 
2
Buğa əl-Kəbr (Böyük Buğa)-Mö`təsim və sonrakı xəlifələr zamanında görkəmli sərkərdə. 
868-ci ildə edam edilib. Kökcə türk spyundan olan ― Böyük Buğa‖ göründüyü kimi, Xilaf ət 
qulluğunda öz türk adını saxlaya bilmiĢdi.
3
ġimĢat-Fərat çayı üzərində Bizans Ģəhəri. 
4
Bərdic əl-Ġstəxri, ibn Havqəl və əl-Müqəddəsinin Kür üztündə yerləĢdiyi mülahizə etdikləri 
Bərzənclə eyni Ģəhər olmalıdır. (kürün sağ sahilində, Bərdədən, təqribən 34 km Ģərqdə). 
5
ġəkkan- (ġəki, ġəkki)- indiki ġəki rayonunun ərazsinə düĢən vilayət.
6
Kəmibəran-antik dövrdə Kambisəna, erkən orta əsrlərdə Kambçek-Albaniyanın Ġberiya ilə 
sərhəddindəki vilayət. 
7
Xayzan (Xaydan)-Dərbənddən Ģimal t ərəfdə, qaytaqların yaĢadığı vilayət. 
8
Məskətin -Azərbaycanın Ģimal-Ģərq hissəsində, adı ġəbiranla yanaĢı çəkilən Ģəhər; erkən 
orta ərslərdə bu ərazilərdəki dövlətin adı.
9
Məsləmə ibn Əbd əl-Malik- Əməvilər sülaləsindən olan xəlifə Əbd-əl-malikin (680-705) 
oğlu. 725/6 , 732/3- cü illərdə Ərməniyyə və Azərbaycan hakimi. 

---

70 
dörd min [əsgər] köçürdü və onlara artırılmıĢ maaĢ vərməyi öhdəsinə götürdü. 
Buna görə də Babın əhalisi bu günə kimi heç b ir hakimi, əgər onun onlara 
paylamağa pulu yo xdursa, Ģəhərə girməyə qoy murdular. 
Və Məslə mə [Ģəhərdə] ərzaq anbarı, a rpa anbarı və silah anbarı tikdirdi; o,
[Ģəhər] çəninin təmir etdirməyi əmr etdi, Ģəhərdəki dağılmıĢ yerləri düzəltd i və 
onu bəzədi. Mərvan ibn Məhə mməd də Məslə mə ilə birlikdə id i; onunla yanaĢı 
xə zərlərlə rəĢadətlə vuruĢmuĢ, [onların sırlarında] dəhĢətli dağıntılar törət miĢdi. 
Məsləmədən sonra HiĢam
1
Sə`id ə l-Curaç ini [Ərməyiyyənin ] hakimi təyin etdi; 
o, [cə mi] iki il bu ö lkədə oldu. Ondan sonar Ərvban ibn Məhə mməd
2
(hakim) 
təyin olundu; o, Kisal [vilayəitndə] yerləĢdi və orada Bırdədən qırx fərsə x və
Tiflisdən 20 (fərsə x məsafədə) Ģəhər saldı
3
. Sonra o, A llan qapları tərəfdən 
xə zərlərin torpaqlarına da xil oldu. Əsəd ibn Zəfər əs-Sula miyə, Əbi Ye zidə və 
onunla bağlı dağ hakimlərinə əmr etdi ki, Bab əl-əvbaba tərəfindən girsinlər. 
Mərvan [o vaxt] xə zərlərin torpağında olan slavyanların üzə rinə atıld ı və iyirmi 
min ailəni əsir a ldı, onları (Ka xetə ) köçürdü. Sonra [bu slavyanlar] ö z
[müsəlman] baĢçıla rın ı öldürüb qaçdıla r, ancaq [Mə rvan] onları haqladı və qırd ı.
Deyirlər ki, xə zərlərin böyük [xaqanı]
4
onun ölkəsinə Mərvanla (birlikdə) 
(birlikdə) girən ada mla rın sayı, onla rın silahla rı və hərb i qüvvələri haqqında
xəbər a landa onun ürəyi qopdu və dəhĢətə gəldi. Buna gör də [Mərvan] onun 
yaxınlığında olanda, ona eçli göndərib, ya islamı, ya da müharibəni seçməyi 
təklif edəndə o, cavab verdi: ― mən isla mı qəbul edirə m, məni ona (isla ma ) 
yönəldə bilən adam göndər‖. [Mərvan] elə də etdi və xaqan islamı qəbul etd i və 
Mərvbanla dostlaĢdı o, is ə onu öz v ilayətində hakimlikdə sa xladı. Sonra
Mərvan xaqan və çoxlu xə zrlə b irlikdə geriyə yollanda və onları (xə zə rlə ri) 
Sumrla ġəbiran arasındakı düzənliklərdə, lakaların [lakların] vilayətində 
yerləĢdirdi. 
…Sonra Mərvan ġirvan hakimini dəniz sahilində yerləĢən və ―XirĢə‖ 
adlanan qalasına hərəkət etdi. [Qalan ın sahibi] öz üzərnidə [Mərvanın] 
1
Əməvilər sülaləsindən olan xəlifə HiĢam ibn Əbd əl-malik 724-743- cü illərdə 
hakimiyyətdə olub.
2
Mərvan ibn Məhəmməd əl-Həkəm-xəlifə HiĢmanı Azərbaycan, Arran və Ermənistana
təyin etdiyi hakim. Xəzərlərə qarĢı yürüĢdə (732-733) ilə məĢhurdur. Əməvilər sülaləsindən sonuncu 
xəlifə (745-750) olmuĢdur. 
3
Kisal (Kasal) – Mərvan ibn Məhəmmədin saldırdığı Ģəhər. Əl-Bələzurinin məlumatına üz 
tutan F.B. Minorski Kasalı Qazaxla bağlayır. Ancaq əl-Kufi də Qazağın adı (Kasal) deyil, ―Kasax‖ 
yazılmıĢdır. (bax: qaynaq №15). 
4
Xəzərlərdən böyük xaqan-Xaqan əl-Kəbir iə yanaĢı onun ―caniĢini‖ və ya ― müavini‖ 
sayılan hökmdar idi. Bu sonuncu Cebğu (yabqu), Ģad və b. titul daĢımaqla, ―xaqan‖ adlanırdı. Belə 
bir system ədəbiyyatda qədim türk iki hakimiyyətliyi adlanır. (bax: Büyadov Z. m., Əliyarov S.S. 
―Kaqan‖ titulu haqqında). –Azerb. SSR EA Xəbərləri tarix, fəsləfə və hüquq., 1984, №14, s. 121-
129).

---

71 
hakimiyyətinni tanımağa tə ləsdi və düzənliyə endi. Mə rva [ġirvan] əhalisi 
üzərində ildə 10 min ölçü 35 taxıl (vergi) qoydu və ġirvan hakiminə müsəlman
ordusu xə zərlərin torpağına yürüĢ etdikdə onun önündə ondan geyi qayıdanda I 
sə arxasında yer tutmağ ı tapĢırdı. Hə m də FilanĢaha yalnız müs əlmanlarla
yürüĢdə iĢtirak etməyi buyurdu. TəbərsəranĢahı öhdəsinə qoydu ki, müsəlman
ordusu basqın etdikdə arxada, yürüĢdən qayıtdıqda isə qabaqda olsun.
…Mənsur
1
, a llah onu əhf etsin, xə lifə olanda, Ye zid ibn Useyd əs-
Sulamini Ərməniyyənin hakimi təyin etdi. O, Ban- Allahı fəth etdi və orada 
Divanda qeyd edilmiĢ
2
[əsgərlərdən] ibarət qornizon yerləĢdirdi; o, sanarilə ri 
məğ lub etdi; hkmdarın qızı ona oğul doğdu, ancaq o, öldü; doğuĢdan sonar
uĢağın anası da öldü.
Yezid ö z adamların ı ġirvanda neft və duz çıxaranların üzərinə göndərdi 
və onlardan vərgi a lındı; sonrakı [illə rin vərgilərini] topla mağı o, [xüsusi vərgi 
yığanlara] tapĢırdı. Yezid, Kiçik Arcil Ģəhərləni tikd ird i və fələstindən olan 
adamları oraya köçürdü. (s. 193-212).